"Məni bu müharibədə döyüş bölgəsindən kənar qəhrəmanlıqlar riqqətə gətirdi"
“Müharibə dövründə daha çox lazımlı sənətə üstünlük verib topluma, xalqa enerji vermək lazımdır, nəinki böyük sənət nümunəsinə...”
Milli mədəniyyətimizə, sənətə və ədəbiyyata olan böyük sevgimə görə hər zaman sənət adamları ilə əlaqə yaradıb, onlarla söhbət etməyə can atmışam. Budəfəki qəhrəmanımı xüsusi tanıtmağa ehtiyac duymuram. Onun üslubuna, danışıq tərzinə, yaradıcılığına əksəriyyət bələddir. Amma ilin-günün bu vaxtında mənim də içimdə bəzi suallar vardı. Axı biz 44 gün müharibə yaşadıq, həm də qalib gəldik. Bu mənzərədə ədəbiyyatın, sözün yeri bambaşqa olmalı idi. Uzun müddət idi ki, İlqar müəllimlə əlaqə yaradıb, onun fikirləri ilə tanış olmağa çalışırdım və nəhayət bacardım. İlqar Fəhmi ilə ədəbiyyatımızdakı müharibə mövzusu və digər məsələlər haqqında ətraflı söhbət etdik.
- İlqar Əliabas oğlu Paşayev. Bəs, Fəhmi ləqəbinin izahı nədir?
- Fəhmi anlayan deməkdir. Fars dilində başa düşən, anlayan mənasına gəlir. Əslində bəlkə də müəyyən bir təsadüf demək olar. Mən 75-ci ildə doğulmuşam. Həmən il də bizim gözəl alimimiz, klassik, ədəbiyyatımızın xiridarı Əli Fəhminin vəfat etdiyi ildir. O vaxt mən bu məclislərə təzə gələndə, yadımda deyil, deyəsən, İlqar təxəllüsü ilə yazırdım. Sonra bizdə axı əruz mədəniyyətində belə bir ənənə var, ağsaqqallar gənc şairlərə təxəllüs verirdilər. Bu ağsaqqallar, Həkim Qəni, Hacı Mail kimi böyüklər, mənə dedilər ki, niyə təxəllüs götürmürsən? O an tam yadımda deyil ki, söhbət necə gəldi çıxdı ora. Mən 75-ci ildə doğulduğumu deyəndə hansısa ağsaqqal qayıtdı ki, 75-ci il Əli Fəhminin vəfat etdiyi ildir, gəl elə onun təxəllüsünü götür, kişinin adı yaşasın. Əli Fəhmi də elə bir alim olub ki, onun əsas böyüklüyü daha çox şifahi təbliğatda idi. Yəni o, yaxşı pedaqoq idi, xalq arasında çıxışlar edərək klassik ədəbiyyatı təbliğ edirdi, amma yazmırdı. Çox adam deyir ki, bəlkə yazmaq onun üçün çətin olub. Mən isə həmişə izah etməyə çalışmışam ki, ona görə yox, sadəcə o ki, xalq arasında klassik ədəbiyyatın irfani tərəfini, dini tərəfini şifahi şəkildə danışırdı, lakin bunu məqalə formasında, əsər formasında yazıb çap eləməyə sovet hökuməti qoymurdu.
Ona görə mənə dedilər ki, o kişidən çox az yazı qalıb, onun adını yaşatmaq üçün o adı götür, Allah qismət edər, tanınmış şair olarsan, Əli Fəhminin də adı həmişə yada düşər. Mənim də 2005-ci ildən etibarən yazılarım, kitablarım çıxmağa başladı, doğrudan da elə mənə hamı yaxınlaşıb deyirdi ki, Əli Fəhminin oğlusan, qohumusan? Yəni o ağsaqqallar ki, demişdilər o adı götür, Əli Fəhmi xatırlansın, o yada düşsün, doğrudan da elə o məqsədə çatıldı. Ən çox mənə maraqlı gələn o oldu ki, bu adam əgər mən doğulanda vəfat edibsə, mənim də 2005-ci ildən götürsək 30 yaşım var idi. Adamın kitabı olar, şeiri olar ki, onunla uzun illər adı xatırlansın. Gör bu adamın nitqi, elmi nə qədər yüksək səviyyədə olub ki, heç bir kitabı, yazısı olmadan yaddaşlarda 30 il, 40 il yaşayıb. O baxımdan, hesab etmək olar ki, o təxəllüsün mənə verilməsi təsadüf deyil, o da Allahın bir yazısı idi.
- Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin Yaradıcılıq Məsələləri üzrə katibi vəzifəsində çalışırsız. Bəlkə bir az gündəlik işinizdən b
- Gündəlik işimiz daha çox kənardan olan müraciətləri, məktubları nəzərdən keçirməkdən ibarətdir. Sırf yaradıcılıq işiylə bağlı olan tədbirlər hamısı mənim şöbəmdən keçir. Müxtəlif yubileylərin, tədbirlərin keçirilməsi üçün müraciət edirlər, biz təşkil edirik. İş çoxdur, gözləyirik ki, pandemiya dövrü bitsin, yeni layihələrimiz var.
- Qarabağ mövzusu təbii ki, indiyə kimi ədəbiyyatımızın əsas istiqamətlərindən biri olub. Bu günə qədər Qarabağ mövzusunda yazılan əsərlərlə bundan sonra yazılacaq əsərlərin uzlaşmasında, sizcə, bir problem olmayacaq ki? Yəni “göyərçin ədəbiyyatı” artıq öz təsirini itirə bilərmi?
- Bəli, mənə elə gəlir ki, indi o “göyərçin ədəbiyyatı”ndan çıxmaq məqamıdır. Amma onu da bilirəm ki, heç də hamı birdən-birə ondan çıxa bilməyəcək. Çünki 30 ildir biz bunu beynimizə yükləmişik. Yəni “göyərçin ədəbiyyatı”ndan çıxmaq üçün gərək qan qoxusu gələ, qan qoxusu gəlmirsə, deməli, hələ göyərçinlərin içindəsən. Məsələn, mənim yadıma gəlir ki, bizdə çox əsər var ki, “göyərçin ədəbiyyatı” deyil, xatirələrə köklənən, birinci Qarabağ döyüşündə bizim döyüşçülərin həqiqi qəhrəmanlıqlarından, onların bioqrafiyasına həsr olunan əsərlərdir. Amma hamısının sonu gəlib nəyə çıxır, “nə olsun”? Yəni bütün bu qəhrəmanlıqlar gəlib sənin məğlubiyyətinlə nəticələnirsə, onda əsərin də təsir gücü azalır. Və yaxud da, sən qəhrəmanlıq göstərirsən, oxucu əsəri oxuyur, elə oxuduqda ürəyindən keçir ki, bu cür igid oğlanlar heç nəyin üstündə getdilər. Heç bir əhəmiyyəti olmadan, heç bir nəticəsi olmadan, yəni niyə getdilər bunlar? Ona görə bundan sonrakı dövrün ədəbiyyatı çox fərqli olacaq. Köhnə dövrün ədəbiyyatında iki cür əsərlər var idi, bir “göyərçin ədəbiyyatı” idi, bir də bizə olunan iztirablar. Yəni erməni zülmləri, Xocalı faciəsi, onların bizə qarşı etdiyi vəhşiliklər və s. orda biz daha çox zəif idik.
Biz bir müddət ermənilərin 20-ci əsrdəki ədəbiyyatını analiz etdik, onlardan tərcümələr də etdik, baxdıq ki, bunların dünyaya çıxardığı sənət əsərlərinin kökündə nə var? Özlərinə qarşı yazıqlıq yaratmaq və bu mərhəmətdən istifadə edib öz xeyirlərinə müəyyən işlər görmək. Və ədəbiyyatın içində o qədər incəliklərlə buna nail olurdular ki, hamısında da düşmən türk idi, türk deyəndə isə təbii ki, bizi də nəzərdə tuturdular. Onlar özlərindən yazıq obrazı yaratmağı o qədər peşəkarlıqla edirdilər ki, oxuyub təsirlənməmək mümkün deyil. Sanki bunlarda elə bir damar var ki, özlərinə olan zülmü daha gözəl ifadə edə bilirlər. Nümunə olaraq deyim ki, ilk baxışdan birinci Qarabağ müharibəsində müvəqqəti də olsa qələbə qazanmışdılar, 30 ilə yaxın qalib durumda oldular. Amma bunlar bir dənə qəhrəmanlıq filmi çəkə bilmədilər. Yəni bunlarda o şey yoxdu, daha çox bunlara necə “zülm” edirlər onu göstərə bilirlər. İlk baxışdan bu 30 ildə bizim yerimiz dəyişməli idi, yəni biz ağlaşma kimi filmlər yazıb çəkməli idik, onlar “qəhrəmanlıq” çəkməli idilər. Lakin bu nə onlarda alındı, nə də bizdə. İndi sual olur ki, niyə? Bizim şüurumuzda özümüzə olan zülmü reklam etmək anlayışı yoxdur. Bu mövzularda keçirilən tədbirlərin də əksəriyyəti eyni cür olur. Hətta xarici ölkələrdə yaşayan hər hansı azərbaycanlı gənc elə bir tədbirə gedəndə sanki ayağından daş asılır, ora xəcalətlə gedir ki, mənim başıma bu oyunu açıblar, mən də onun tədbirinə gedirəm. Amma erməni onu rahat edir, hətta o tədbirlərə sevinə-sevinə gedir. Yəni onların zatında özlərinə olan “zülmü” gözəlləşdirmək, təsirli bir şeyə çevirmək var. Bizdə isə o alınmır. Bundan sonra da elə olacaq, Türkiyədə də, Azərbaycanda da bizim döyüşçülərin qəhrəmanlıqlarından yazılacaq, filmlər çəkiləcək, ermənilər də qayıdacaqlar öz amplualarına və başlayacaqlar onlara olan “zülmləri” şişirtməyə. Əmin ola bilərik ki, yaxın illərdə yüzlərlə bədii əsər, bədii film olacaq ki, orda biz yalnız, Qarabağda ermənilərin çəkdiyi “zülmləri” görəcəyik. Bunlar üçün “zülmü” təbliğ etmək çox gözəldir. Bu istiqamətdə həm təcrübələri var, həm də milli xislətlərinə uyğundur.
- Bəs siz necə, Qarabağ mövzusunda yeni ideyalı əsər yazmağı düşünürsüz?
- Bəli, bir pyes yazırdım, bu gün gecə elə onu yazıb bitirdim. Ümumiyyətlə, mən müharibə mövzusunda heç vaxt yazmırdım. Niyə yazmırdım, çünki bunun sonunu bitirə bilmirdim. Əvvəlini öz yaşadıqlarımdan, gördüklərimdən başlaya bilirəm. Amma sonluğunda həmişə qalırdım ki, necə bitirim. Yəni belə qurtarasan ki, biz qələbə çaldıq, yalan olur, yazasan ki, hər şey pisdir, o da uyğun olmur. Nəsə bir həllini tapa bilmirdim. İndi də Qarabağ mövzusunda bir senari işləyirdim, onun da sonu gəldi bu hadisələrə çıxdı və mən əsəri necə bitirəcəyimin də planını qurdum və yazdım.
- Müsahibələrinizdən birində, “Bakı tarixindən kollaj” əsərinin yazılma tarixçəsindən danışmısız. Orada qeyd etmisiz ki, hər bir insanın içində bir qapalı ərazisi olur. Sizin qapalı əraziniz isə köhnə Bakı olub və bu əsəri yazmağınıza səbəb də bir növ köhnə Bakının sökülməsi, yenilənməsi olub. Qeyd etmişdiz ki, o an bu əsəri yazmağı özümə borc bildim. Məlum məsələdir ki, erməni vandalları bir çox rayon və şəhərlərimizi raket atəşinə tutub. Ən ciddi itki və dağıntı isə Gəncə və Bərdə şəhərlərində oldu. Gəncəyə atılan raket nəticəsində isə yeni Gəncə küçələri ilə yanaşı, həm də insan tələfatı qeydə alınıb. Bir şair kimi, bu hadisələrin sizə təsiri necə oldu? Köhnə Bakının yenilənməsi məqsədilə sökülməsi sizə bu əsəri yazacaq ilhamı verdisə, Gəncədə yaşananlar sizə nə dedi?
- Nəinki Gəncədə, ümumiyyətlə, belə deyək, bu müharibənin iki qəhrəmanı oldu. Bir döyüşən əsgərlərimiz, bir də o atəş altında yaşayan dinc sakinlərimiz ki var idi, yəni hər an evinə raket düşə bilər. Mən o insanların qəhrəmanlığını özüm üçün kəşf elədim. Bizim xalqın müəyyən mental xüsusiyyətləri var ki, məsələn, Gəncəyə bir neçə dəfə raket atılıb. Birinci dəfədən sonra mənə dedilər ki, Gəncədə qadınlar hamısı paltarla yatır. Deyirlər ki, gecə birdən raket düşər, ölərik, heç olmasa meyitlərimiz abırsız görkəmdə olmasın. Gör toplumun beynində nə qədər böyük həya xisləti var ki, nəinki sağ vaxtını, hətta ölümündən sonranı belə düşünüb, ölüsünə belə hörmət edir. Yəni bunu kəşf elədim ki, evinə bomba düşür, bu onun üçün faciə deyil, müharibənin müəyyən təzyiqlər nəticəsində dayanma qorxusu onun üçün faciədir. Təsəvvür edin, Tərtərdə və digər müharibə ərazisində olan bölgələrimiz var, ordakı tanışlar deyirdilər ki, bir gün ermənilər atmayanda, camaat qorxurdu ki, birdən müharibə dayanar. Evinin dağılmasının, dağıntılar altında qalmasının dərdini çəkmirdi, müharibənin dayanma təhlükəsi onun üçün daha faciəvi idi. Bunu heç bir xalqda, heç bir millətdə görmək mümkün deyil. O döyüş, qəhrəmanlıq xəttindən kənarda olan faciələr ki var, bu məsələlərdə məni riqqətə gətirən daha çox onlar oldu. Bu da bizim türk xislətimizdən irəli gəlir. Mən yenə də deyirəm, bundan sonra nə qədər film çəkiləcək, əsərlər yazılacaq, amma biz yenə də faciəni ermənilər kimi verə bilməyəcəyik. Biz onu bacarmırıq.
- Müharibə zamanı kiçikdən böyüyə hər vətəndaşın üzərinə bir vəzifə düşür. Sizcə, qələm sahibləri bu günlərdə necə addım atmalıdırlar?
- Burda bir incə məqam var. Sənət əsəri iki cür olur. Bir var əsl sənət, bir var lazımlı sənət. Bunun fərqi nədir? Məsələn, lazımlı sənət, sanki gündəlik ərzaq mağazaları kimidir ki, insanın qidaya ehtiyacı olur və sən çörək alanda düşünmürsən ki, görəsən, bu çörək mənim əvvəl yediyim çörəkdən nə ilə fərqlənir. Bir də var məşhur fransız mətbəxi, ən bahalı restoranlar ki, orda qeyri-adi yeməklər verirlər. Onların çoxunda deyirlər ki, bizim mətbəx ac adamlar üçün deyil. Yəni sən bura aclıq hissini doldurmaq üçün yox, qeyri-adi ləzzət, qeyri-adi dad tapmaq üçün gəlirsən. Əsl sənət də odur. Yəni mən insanı təkcə mənəvi cəhətdən doydurmağı yox, həm də bunu məndən öncə edilməmiş üslubda etməyi düşünürəm. Amma bir də var gündəlik tələbat olaraq insana verilən mənəvi hal. Məsələn, biz hamımız seriallara baxırıq. Hamımız da bilirik ki, bu seriallar heç biri ali sənət nümunəsi deyil. Bəs niyə baxırıq onlara? Necə ki, sadə yeməyə tələbatımız var, eləcə də sadə sənətə tələbatımız var. Bizdə daha çox sadə sənətə yaxşı baxılmayıb ki, sadədir də, hamı edə bilər. Daha çox diqqət vermişik qeyri adi, fərqli sənətə. Lakin müharibə dövründə, mənə elə gəlir ki, artıq burda ədəbiyyat, xalqın döyüş ruhunu, qəhrəmanlıq ruhunu qaldırmaq funksiyası daşıyır deyə, orda əsl sənət anlayışı, nəyisə fərqli edim, qeyri-adi edim fikri yox, nəyi necə edim ki, lazımlı olsun düşüncəsi ön plana çıxır. Məsələn, bizim ən məşhur döyüş musiqilərimizə nəzər salsaq, onların sözlərində qeyri-adi poetik fikir görə bilməzsən. Ona musiqi ilə bəzək verilir. Bu da lazımdır. Belə olanda insanların, əsgərin ruhuna daha çox təsir edir, nəinki qeyri-adi sənət əsəri. Mən də bu yaxınlarda müharibə mövzulu bir “Balaca kişilər” adlı şeir yazdım. Orda əsl sənətdən daha çox lazımlı sənətə üstünlük vermişəm. Ona görə mən də bundan sonra müharibə mövzusunda nə yazsam, onun içərisində daha çox topluma lazımlı tipli nümunələr olacaq. Yenə təkrar edirəm ki, müharibə dövründə daha çox lazımlı sənətə üstünlük verib topluma, xalqa enerji vermək lazımdır, nəinki böyük sənət nümunəsinə.
- Təbii ki, müharibə olduğu halda, Vətənin şəhid verməsi labüddür. Məhz Şəhidlərimiz sayəsində qəlbində Vətən hissi pas tutmuş çoxlarında bu hiss yenidən alovlanır. Bir şair kimi, Şəhidlərimizi necə tərənnüm edərdiz?
- Şəhadət doğrudan böyük bir məqamdır. Amma mənim üçün şəhadət hansısa bir nəticə xətrinə olmalı deyil. Normal həyatda, insan ölümdən qorxur, bu, məlum məsələdir. Ən igid adam da ölümdən qorxur. Bəs o döyüş vaxtı, düşmən gülləsi altında insanın içində hansı dəyişiklik baş verməlidir ki, sən heç bir qorxu hiss etmədən onun üzərinə gedəsən. Normal vəziyyətdə insan bunu ağlına yerləşdirə bilməz. Məntiqlə düşünsək, o, pulemyotla atır, mən necə hücuma keçə bilərəm? Ümumiyyətlə, normal kişi, normal kişi ruhu olan insan, mütəmadi ölüm təhlükəsi ilə üzləşməlidir. Bu olmadan kişi yetişmir. Mütəmadi ölüm təhlükəsi ilə yetişən kişidə isə, elə anlarda onun üçün ölüm məfhumu itir. Ölüm adlı bir şey olmur. O hissi, o halı almaq məsələsi ki var, şəhadət mənim üçün o halın şirinliyi, o halın gözəlliyidir. O hal anına gələndə, artıq insan üçün niyə ölmək, necə ölmək fərq etmir. Sanki heç ölmək məfhumu yoxdur. İndi fikrimdə bir senari də var, onu da işləyəcəm. Neçə illərdir Şuşa bizim az qala Kəbəmiz kimi idi. Lakin düşmən tərəfindən işğal olunmuşdur. Hamı, hətta ermənilər də yazırdılar ki, bizim əsgərlər qayaları aşa-aşa Şuşaya daxil oldular. Mən özlüyümdə fikirləşirəm ki, iki ay bundan öncə Şuşa bizim əsgərimiz üçün və adi xalq üçün nə idi? Təsəvvür elə ki, meşənin içi ilə xeyli yol gedirsən, və birdən onu görürsən. Kis dağlarını ki keçdin, artıq qarşında Şuşanı görürsən. Yəni maddi olaraq adi bir şəhərdir. Lakin idealist mənada ora bizim üçün nədirsə, mən fikirləşdim ki, istənilən bir azərbaycanlı, o Kis dağlarını keçib Şuşanı görsə, həmin anda onun gözündə heç bir ölüm qorxusu olmaz. Ancaq bir məqsədi var ki, mən ora çatmalıyam. Güllə dəysə də, yara olsa da, o anda sənin üçün hər şey silinir və gözünün qarşısına bir şey gəlir ki, mən orda olmalıyam. Əslində məntiqlə baxdıqda, 3 günə ora çatmalı idilər, bir həftə orda döyüşməli idilər. Amma bir həftəyə ora çatdılar, iki günə oranı aldılar. Niyə? Çünki hələ meşə ilə gedirsən, Şuşa hələ ancaq dilindədir, Şuşanı görməmisən. Bir də var ki, sən onu gördün, onda heç bizimkiləri saxlamaq olar? Bir- birinin başında gedərlər, avtomatla, avtomatsız, piyada və s. O anda sənin üçün nə özünün ölümü, nə yanındakının ölümü gözə görünmür. Ermənilərin şahidlərindən birinin yazısı var idi, deyirdi ki, bunlar Şuşaya qalxanda vururduq, yaralı-yaralı yenə qalxırdılar, yenə vururduq, ölürdülər, o öləni yanındakı yoldaşı öz çiynində qaldırırdı. Yəni bu artıq şəhadətin o məqamıdır ki, sənin gözünə orda daha heç nə görünmür. Ümumiyyətlə şəhidlik, insanın ən ali bir halıdır ki, o halı yaşayan insan üçün, o elə bir gözəl hissdir ki, onun üçün artıq gələcək, kimsə mənim üçün darıxacaq, kiminsə gözü yolda qalacaq kimi düşüncələr olmur. Ona görə də şəhidlik kişinin özünü özü üçün kəşf etməyidir.
Söhbətləşdi: Şair Abdulla
