Hər bir dövlətin beynəlxalq hüququn subyekti kimi mövcud hüquqi rejim çərçivəsində, qüvvədə olan qaydalara uyğun davranış sərgiləməsi sadəcə bir seçim deyil, bu onun üzərinə düşdüyü öhdəlikdir. Əgər o mövcud hüquqi nizamın hər hansı qaydasını pozursa və qeyri-qanuni vəziyyət yaradırsa deməli üzərinə götürdüyü öhdəliyi yerinə yetirmir və yaratdığı vəziyyət nəticəsində vurduğu zərərin qarşılqlığını ödəməlidir. Təzminat məsələsi tarix boyu dövlətlərarası münasibətlərdə daha çox ticarət müstəvisində özünü büruzə vermişdir. Tarixdə çoxlu hallar var ki, bir dövlət digər dövlətin ərazisində onun tacirlərinə dəyən zərərin qarşılığını tələb etmiş, hətta hərbi yürüş, daha müasir dövrlərdə isə daxil işlərə müdaxilə üçün ondan bəhanə kimi istifadə etmişdir. Ermənistanın işğalı nəticəsində Azərbaycana vurulmuş maddi və mənəvi zərər çox böyükdür. Azərbaycan ərazilərinin Ermənistan tərəfindən hərbi işğalı ölkədə ağır humanitar böhran vəziyyətinin yaranması, çoxsaylı sosial-iqtisadi obyektlərin məhv edilməsi və ölkə iqtisadiyyatına ciddi ziyanların vurulması ilə yanaşı, Azərbaycan xalqının tarixi, maddi mədəniyyət abidələrinə də ağır zərər vurulmuşdur. Belə ki, talan olunmuş və məhv edilmiş mədəni-tarixi abidələr təkcə Azərbaycanın yox, həm də dünya sivilizasiyasının çox dəyərli mədəniyyət nümunələri idi. Ermənistanın işğalına son qoyulması işğal edilmiş və vaxtilə bir milyon azərbaycanlının yaşadığı suveren Azərbaycan ərazilərində törədilmiş dağıntıların həcmini üzə çıxardı və cəmiyyətdə böyük sarsıntı yaratdı. Şəhər və kəndlərdə bütün tikililər, evlər, xəstəxanalar, məscidlər, mədəniyyət abidələri hətta qəbirlər yerlə-yeksan edilmişdir. Belə hallara məhz orta əsrlərdə, cəngəllik qanunlarının hökm sürüdüyü vaxtlarda rast gəlinirdi. Halbuki, beynəlxalq hüquq faktiki olaraq işğalçı dövlətin nəzarəti altında yerləşən ərazilərin işğal rejimi altında olduğunu və işğal etmiş dövlətin orada baş verənlərə görə məsuliyyət daşıdığını vurğulayır, eyni zamanda, mülkiyyətin, mədəni irsin, tarixi abidələrin, xəstəxanaların və sairə dağıdılmasını qadağan edir. Ermənistanın maddi və mənəvi abidələri, ətraf mühiti, təbiəti qorumaq öhdəliyi vardı, lakin Ermənistan onları qorumaq üçün hər hansı addım atmışdırmı? Sual, əlbəttə, ritorikdir, çünki dağıntıların həcmi onu göstərir ki, Ermənistan dövləti məqsədyönlü şəkildə azərbaycanlıların bütün tarixi və mədəni izini silmək üçün bu dağıdıcı fəaliyyəti planlı şəkildə həyata keçirmişdir. Ermənistanın təzminat ödəməsi hüquqi öhdəliyin yerinə yetirilməsidir. Hər iki dövlət arasında sülh və barışıq ilk növbədə maddi və mənəvi ziyanın ödənilməsini tələb edir. Əgər mənəvi ziyan Ermənistanın təcavüz və işğalçılıq siyasətinə görə Azərbaycan xalqından üzr istəməsini və ərazi iddialarından hüquqi və siyasi müstəvidə birdəfəlik imtinasını ehtiva edirsə, maddi ziyan fərdi və ictimai zərərin kompensasiyasını nəzərdə tutur.
Politoloq Natiq Miri “Sherg.az”a bildirib ki, Ermənistanın 30 illik işğalı nəticəsində Azərbaycana dəyən ziyanın ödənilməsi haqqında sülh meqaviləsinin indiki mətnində hansısa müddəa yoxdur:
“Amma sülh müqaviləsinin şərtlərində təzminat məsələsinin olmaması doğru deyil. Biz Ermənistanın ən müasir faşist dövlət olduğundan danışırıq. Çünki Ermənistün cırtdan dövlətdir, amma iddiaların özündən dəfələrlə böyükdür. Eyni zamanda Türkiyə və Azərbaycana ərazi iddiası ortaya qoyur. Ermənistan 30 il ərzində Azərbaycanın torpaqlarını işğal altında saxlayıb. Burada cinayət faktoru mövcuddur. Əgər cinayət varsa, mütləq cəzası olmalıdır. Bəlkə də Azərbaycan sülh müqaviləsinin təşviq olunması üçün təzminat məsələsini sonrakı mərhələyə saxlamaq istəyir. Amam sülh müqaviləsi imzalandıqdan sonra sözügedən prosesi icra etmək mümkün olmayacaq. Eyni zamanda nəzərə almaq lazımdır ki, Azərbaycan öz haqqı olan təzminatla bağlı məsələləri beynəlxalq məhkəmələrə danışadıqca və sülh müqaviləsində iddia olaraq irəli sürmədikcə Ermənistan bütün beynəlxalq məhkəmələrdə rəsmi Bakıya qarşı iddialarla çıxış edəcək. Çünki hər cəhətdən bununla bağlı hazırlıqları müşahidə edirik. Bir tərəfdən beynəlxalq hüququn Azərbaycan tərəfindən pozulması ilə bağlı qarayaxmaların şahidi oluruq, digər tərəfdən isə Qarabağdan öz xoşları ilə gedən ermənilərin Qarabağa qayıtması ilə bağlı məsələ gündəmdədir. Əgər Azərbaycana qarşı belə iddialar varsa və Ermənistan hökümət səviyyəsində bunlara şərait yaradırsa, niyə Azərbaycan təzminat məsələsini ortaya qoymamalıdır?”.
Ekspert bildirib ki, seperatçı quldur dəstənin rəhbərlərinin Bakıda həbsxanada yatması Ermənistan tərəfindən bütün cəzanın ödənilməsi demək deyil:
“Ermənistan tərəfindən hökümət səviyyəsində Azərbaycana qarşı soyqırım törədilib. Həmçinin Azərbaycanın bütün yurd-yuvası, istehsal müəssələri, kənd təsərüfatı və mədəniyyət abidələri Ermənistan tərəfindən darmadağın edilib. Bu gün Qarabağda müasir yenidənqurma işləri aparılır. Amma bunun keçmiş qarabağlılara mənəvi və psixoloji anlamda nə aidiyyatı var. Çünki həmin şəxslərin xatirələri keçmiş Qarabağla bağlıydı. Ermənilərin törətdikləri ən böyük cinayət budur. Ermənistan isə dövlət olaraq bədəlləri qarşılamaq əvəzinə üstə çıxmağa çalışır. 30 il işğalı həyata keçirən sanki Azərbaycandır formasında bizdən məsuliyyət tələb edirlər. Ermənistan tərəfindən təzminatın istənilməməsi sülhə gətirib çıxarmır və cəzasızlıq mühuti formalaşdırır. Ermənistana maliyyə, siyasi və hərbi təhlükəsizlik baxımından yardım göstərilir”.
