Müstəqillik əldə etdikdən sonra bir çox keçmiş sovet respublikaları Sovetlər dövründə sırf kommunist dəyərləri baxımından öyrənilən tarixlərinə fərqli baxmağa başladılar. 20-ci əsrin əvvəllərindən sovet ideoloqları tərəfindən praktiki olaraq yenidən yazıldı və bolşeviklərdən azadlığı müdafiə edənlərin adları anatematizasiya edildi. Orta Asiyanın ən böyük respublikasında - Qazaxıstanda müstəqillik uğrunda mübarizənin başlanğıcında dayananlar arasında siyasətçi və demokratiya uğrunda mübarizə aparan Mustafa Şokayı fərqlənir.
Mustafa Şokay 1890-cı ilin dekabrında Qızılorda şəhəri yaxınlığındakı kiçik qazax kəndində anadan olub. Onun əcdadları zadəgan qazax nəslindən olan çöl aristokratları idi - Mustafanın babası Xivə xanlığının Sırdərya vilayətinin hakimi, atası isə xalqın hörmət etdiyi hakim idi. Gəncliyində valideynləri onu Daşkənd gimnaziyasına oxumağa göndərdilər, bundan sonra ən yaxşı şagird kimi Mustafaya qızıl medal təqdim edildi. Lakin bundan xəbər tutan Türküstan general-qubernatoru “xaricilərə” nifrət edən Samsonov qızıl medalı başqa bir slavyan məzununa verməyi əmr etdi. Amma o, dürüst çıxdı və mükafatdan imtina etdi və Şokay buna baxmayaraq, medalını aldı... Sonralar o, həm də Sankt-Peterburq Universitetinin hüquq fakültəsini fərqlənmə diplomu ilə bitirdi.
Şokay 1907-ci ildə Rusiya çarı II Nikolayın öz fərmanı ilə Sibir və Orta Asiyanın yerli xalqlarını səsvermə hüququndan məhrum edəndə hələ çox gənc ikən Çar Rusiyasında qazax xalqının mənafelərinin müdafiəsi istiqamətində fəal fəaliyyətə başlamışdır.
Mustafa 1917-ci ilin aprelində Daşkənddə keçirilən Türküstan ictimai təşkilatlarının qurultayında iştirak edir. Orada Türküstan Milli Şurası yaradıldı və 27 yaşlı Mustafa Şokay Daimi İcraiyyə Komitəsinin sədri seçildi və Türküstan muxtariyyətinə rəhbərlik etdi. Lakin bolşeviklər hakimiyyətə gəldikdən və Daşkənd onların əlinə keçdikdən sonra Mustafa Şokai və silahdaşları Fərqanə vadisində, Kokand xanlığının keçmiş paytaxtı Kokandda fəaliyyətlərini davam etdirdilər və orada güclü antibolşevik əhval-ruhiyyə hələ də davam etdi. Kokand hökuməti 1918-ci ilin martında ümumi birbaşa, bərabər və gizli səsvermə hüququ əsasında öz parlamentini çağırmaq niyyətində olduğunu bildirdi. Parlamentdəki yerlərin üçdə ikisi müsəlman deputatlar, üçdə biri isə qeyri-müsəlmanlar üçün idi. Belə bir parlamentin olması Türküstanın demokratikləşməsi yolunda ilk addım olmalı idi. Yeri gəlmişkən, eyni zamanda Daşkənddə yaradılmış Türküstan Sovet Respublikası hökumətində onun 14 nəfər üzvündən yerli xalqların nümayəndələrindən bir nəfər də olsun yox idi.
1918-ci ilin yanvarında ultimatuma cavab olaraq Şokay Sovetlərin hakimiyyətini tanımaqdan imtina etdi. Türküstan muxtariyyətini darmadağın etmək üçün Moskvadan Daşkəndə 11 eşelon qoşun və artilleriya gəldi, sonra onlar Kokanda basqın etməyə başladılar və üç gün ərzində qədim şəhəri tamamilə dağıdıb taladılar. Türküstan muxtariyyəti əhalisinin məğlubiyyətinə və kütləvi soyğunçuluğuna cavab bolşeviklər tərəfindən basmaçı adlandırılan və Sovet hökuməti tərəfindən yalnız 30-cu illərdə ləğv edilən güclü milli azadlıq partizan hərəkatı oldu.
Mustafa Şokai darmadağın zamanı möcüzəvi şəkildə qaçaraq gizli şəkildə Daşkəndə qaçır və orada iki ay qeyri-qanuni yaşayır və məhz o zaman köhnə tanışı, 1918-ci ilin aprelində ailə qurduğu aktrisa Mariya Qorina ilə tanış olur.
Lakin sovet hökuməti Mustafanın arxasınca getdi. Buna görə də 1921-ci ildə Tiflis, daha sonra İstanbul vasitəsilə Fransaya mühacirət etmiş və burada Parisin cənub ətraflarında yerləşən Nogent-sur-Marne qəsəbəsində məskunlaşmışdır. Bir sıra Avropa dillərini bilməsi Şokaya Parisdə, Londonda, İstanbulda, Varşavada təqdimatlar və analitik rəylər verməyə imkan verdi. Çoxşaxəli siyasi fəaliyyəti və böyük erudisiyası sayəsində Mustafa Şokanın Avropadakı nüfuzu çox sürətlə artdı. O, Polşa, Fransa və Almaniya hakimiyyət orqanlarının, eləcə də müxtəlif Avropa təşkilat və qurumlarının dəstəyindən bəhrələnsə də, eyni zamanda vətəni ilə əlaqəni kəsməmişdir.
Avropanın siyasi dairələrində antisovet baxışları ilə tanınan belə bir şəxs Şərqdə böyük planları olan nasistlərin diqqətini cəlb etməyə bilməzdi. Hələ 1933-cü ildə Şokayı Berlinə Şərq Reyx Nazirliyinin siyasi departamentinin rəhbəri doktor Georg Leibbrandt ilə görüşmək üçün dəvət etdilər. Hələ o zaman hakimiyyətə gələn Hitler Sovet İttifaqını ələ keçirmək planını qurur və tədricən bunun üçün hazırlıqlara başlayır.
Sovet İttifaqına hücum günü, 1941-ci il iyunun 22-də faşistlər Parisdə SSRİ-dən olan bütün görkəmli mühacirləri həbs edərək Kompyen qəsrində həbs etdilər. Şokay da orada idi. Üç həftə sonra o, Berlinə aparıldı və bir ay yarım müddətində işləndi və əsir düşərgələrində həbs edilmiş əsir sovet türklərindən cəlb edilməsi planlaşdırılan Türküstan legionuna rəhbərlik etməyi təklif etdi. Almanlar Şokanın nüfuzuna arxalanırdılar. Legion Şərq Cəbhəsində Sovet qoşunlarına qarşı döyüşlərdə alman hissələrini qismən əvəz etməli idi. Şokay bu düşərgələrdə həmyerlilərinin saxlanma şəraiti ilə tanış olmağı tələb etdi və asiyalıların tikanlı məftillər arxasında qeyri-insani həyat şəraitindən şoka düşdü.
1941-ci ilin payızında Suvalki, Vustrau və Çestoxova həbs düşərgələrini ziyarət etdikdən sonra Mustafa Üçüncü Reyxin xarici işlər naziri, SS qruppenfüreri Yoahim fon Ribbentropa məktub yazdı və orada belə sətirlər var: “... Höte, Feyerbax, Bax, Bethoven, Şopenhauer kimi dahilər yetişdirən, əsirlə rəftar edən millətin Türküstan legionuna rəhbərlik etmək və, əməkdaşlıqdan imtina etmək qərarına gəlmişəm. Qərarımın bütün nəticələrinin fərqindəyəm”.
Və bu nəticələr çox tez gəldi. Şokayı istifadə etməyin mümkün olmayacağını anlayan Almaniya rəhbərliyi onu uzaqlaşdırmaq qərarına gəlir. 1941-ci il dekabrın 22-də Hitler Türküstan və digər milli legionların yaradılması haqqında fərman imzaladığı vaxt Şokay artıq Berlində Viktoriya xəstəxanasında ağır vəziyyətdə (çox güman ki, zəhərlənmişdi), 27 dekabr 1941-ci ildə o öldü.
Lakin sovet ideoloji maşını ölümündən sonra da onunla mübarizəni davam etdirir, onu xain və faşistlərin ələltısı kimi damğalayırdı. Tarixçi və elm adamları Mustafa Şokanın bir vaxtlar yaşayıb-yaratdığı Fransa, Almaniya, Türkiyə və digər ölkələrin arxivlərini uzun illər diqqətlə araşdırdıqdan sonra bu fərziyyələrə heç bir dəlil və ya təsdiq tapa bilməyiblər. Heç bir sənəddə onun faşist Almaniyası ilə əməkdaşlıq etməsi və “Türküstan legionu”nun yaradılmasında iştirakı faktına rast gəlinməyib. Alimlər yekdilliklə həmfikirdirlər ki, Mustafa Şokayı heç nə ləkələmir. Onların barışmaz düşməninin taleyini saxtalaşdıran sovet hökuməti, əslində, qazaxların azad və müstəqil ölkəsi ideyalarının qisasını ondan almağa davam edirdi.
Mustafa Şokay qazax adətlərinə uyğun olaraq Berlindəki müsəlman qəbiristanlığında, ən görkəmli türk şəxsiyyətlərinin dəfn olunduğu məscidin həyətində dəfn edilib. Fransanın Nojan-sür-Marn şəhərində Mustafa Şokanın xatirəsinə divar açılıb, abidəsi ucaldılıb. Parisdə gözəl bir şəhər meydanı onun adını daşıyır.
Ruslan Əbdulrəhmanov
