Aral dənizinin xilası

Qazaxıstanın bu üç ildə görəcəyi çox iş var və Astana Aral dənizini xilas etmək üçün üzərinə düşəni etməyə qərarlı görünür. Bu səbəbdən də regionunda yüksək iqtisadi inkişaf səviyyəsi ilə seçilən Qazaxıstanın sədrliyi dövründə bu sahədə mühüm uğurların əldə oluna biləcəyinə ümid var.

Tacikistan 1993-cü ildə Özbəkistan, Qazaxıstan, Türkmənistan, Tacikistan və Qırğızıstan prezidentləri tərəfindən Aralda ekoloji fəlakətlərin baş verməsinə qarşı tədbirlər görmək və sosial-iqtisadi vəziyyətin yaxşılaşdırılması məqsədilə yaradılmış Beynəlxalq Aral Dənizinin Bərpası Fondunun sonuncu sədri olub.

Beynəlxalq Aral Dənizinin Bərpası Fondunun təsisçi ölkələrinin Dövlət Başçıları Şurasının 2023-cü il sentyabrın 15-də Düşənbədə keçirilən iclasında ekoloji şəraitin yaxşılaşdırılması, eləcə də hərtərəfli tədqiqatların aparıldığı vurğulanıb. Görüşdə regionun su problemləri, iqlim dəyişikliyi, buzlaqların əriməsi kimi məsələlər müzakirə olunub.

Aral Dənizinin Bərpası Fondunun fəaliyyəti hazırda BMT, Şanxay Əməkdaşlıq Təşkilatı və Avropa və Asiyada ətraf mühitin mühafizəsi üzrə qeyri-hökumət təşkilatları tərəfindən əlaqələndirilir və dəstəklənir.

Fondun əsas məqsədi Aral dənizinin problemlərini həll etməklə ekoloji və sosial vəziyyətin yaxşılaşdırılması, su, ekoloji və sosial-iqtisadi sahələrdə layihələrin həyata keçirilməsinə dəstək verməkdir. Bu kontekstdə IFAS Aral dənizi regionunda davamlı inkişafı təşviq etmək üçün beynəlxalq təşkilatlar, donorlar, özəl sektor və özəl investorlarla əməkdaşlıq edərək ekoloji problemləri birgə həll edir.

Qazaxıstan prezidenti Kasım-Jomart Tokayevin bu ölkənin yeni Su Təsərrüfatları və Suvarma Nazirliyinin yaradılması ilə bağlı son təşəbbüsü Aral dənizinin xilası səylərinə töhfə verəcək addım kimi qiymətləndirilir. Qazaxıstan prezidenti ötən ilin sentyabrında ölkə xalqına illik müraciətində Su Təsərrüfatı və Suvarma Nazirliyinin yaradılmasını elan edib. Bu qərar uzun illər sudan rasional istifadə tədbirlərinin həyata keçirilməsinin zəruriliyindən danışan mütəxəssislər tərəfindən müsbət qarşılanıb.

Prezident Tokayevin Qazaxıstanda yeni Su Təsərrüfatı və Suvarma Nazirliyinin yaradılması səyləri ölkələr arasında sudan istifadə problemlərinin daha məqsədyönlü həlli və IFAS platformasında əməkdaşlıq baxımından bir sıra müsbət elementlərə malikdir. IFAS üzvlərinin maraqlarını nəzərə alaraq Aral dənizinə axan çaylardan istifadə qaydalarının müəyyən edilməsi və bütün ölkələr üçün sudan istifadənin vahid tənzimləməsinin yaradılması problemin həlli istiqamətində mühüm addım ola bilər.

Qazaxıstanın Su Təsərrüfatı Nazirliyi Aral Dənizinin Bərpası üzrə Beynəlxalq Fondun sədri ölkənin məsul orqanı kimi qarşıya qoyulan vəzifələrin həyata keçirilməsi üçün hüquqi bazanın yaradılması vəzifəsini öz üzərinə götürə bilər. Belə bir baza sənədinin qəbulu Mərkəzi Asiya ölkələri arasında su ehtiyatlarının idarə olunması sahəsində əməkdaşlığın gücləndirilməsinə mühüm töhfə verəcək.

Aral dənizi problemlərinin həllini tapmaq üçün IFAS dövlətlərinin liderləri birlikdə hərəkət etməyə və ümumi həll platforması yaratmağa çalışırlar. Mehriban qonşuluq münasibətlərinin mahiyyətindən asılı olmayaraq, beş dövlət Aral dənizinin ekoloji vəziyyəti ilə bağlı hər zaman birləşmək və ümumi həll yolu tapmaq iradəsinə malikdir. Bu baxımdan IFAS unikaldır ki, 30 il ərzində Mərkəzi Asiyanın beş ölkəsini səmərəli birləşdirən yeganə institusional təşkilatdır.

Qarşıdan gələn ümumi su ehtiyatları çatışmazlığı kontekstində bu mürəkkəb məsələyə ümumi kontekstdə baxılması qaçılmazdır. Bu faktın dərk edilməsi Mərkəzi Asiya ölkələrinin prezidentlərinin Fonda onun təşkilati strukturunu mümkün qədər tez inkişaf etdirmək və yaradılmasını başa çatdırmaq tapşırığı vermək üçün stimul rolunu oynadı. Bu o deməkdir ki, yaxın vaxtlarda müvafiq regional İşçi Qrupu çərçivəsində səmərəli işlərə başlanılacaq. Bu proses mürəkkəb və uzunmüddətli tədqiqatlar, o cümlədən digər transsərhəd hövzələrdəki təşkilatların təcrübələrinin ətraflı və sistemli öyrənilməsi, habelə unikal Aral dənizi hövzəsi üçün uyğun modelin yaradılması səyləri tələb edir.

Əksər ekspertlərin fikrincə, Beynəlxalq Aral Dənizinin Bərpası Fondunun həqiqi potensialından hələ də istifadə olunmayıb. Təbii ki, qlobal hadisələr, o cümlədən dünyada baş verən ekoloji dəyişikliklər fonunda IFAS-ın rolu və əhəmiyyəti daha da aydınlaşacaqdır.

Qazaxıstanın sədrlik müddəti və onun həlledici mövqeyi təkcə Mərkəzi Asiyanın deyil, bütün Asiya regionunun rifahı naminə Fondun nüfuzunu və effektivliyini əhəmiyyətli dərəcədə artıra bilər.

Bildiyimiz kimi, bu ilin sonunda Azərbaycanın paytaxtı Bakıda COP 29 Qlobal İqlim Sammitinin keçirilməsi nəzərdə tutulur ki, bu sammitdə cari gündəlikdəki bütün aktual məsələlərin, o cümlədən mühüm məsələlərin müzakirəsi planlaşdırılır. Aral dənizini xilas etmək. Azərbaycan ictimaiyyəti həmişə bu problemə həssaslıqla yanaşır, çox vaxt Aral dənizində baş verənləri Xəzər hövzəsində baş verənlərlə əlaqələndirir. Buna görə də, heç şübhəsiz ki, Xəzər və Aral hövzələrinin ekoloji gündəmlərinin əlaqələndirilməsi, baş verən dəyişikliklərin səbəb-nəticə əlaqələrinin daha səmərəli şəkildə dərk edilməsinə və buna görə də onların nəticələrinin öhdəsindən daha səmərəli şəkildə gəlməyə kömək edəcəkdir.