Öləcəyi günü necə düzgün hesablayıb?

 O, həyatı boyu uğurlu bir riyaziyyatçı kimi tanınmaq istəsə də, buna şərait heç vaxt imkan verməyib. Lakin çox istədiyi arzusuna ən gözlənilməz anda qovuşub. 26 may 1667-ci ildə İngiltərədə anadan olan Abraham de Moivrenin ailəsi protestant təriqətinə mənsub xristian idi. Sırf bu səbəbdən Fransadan qovulan ailə İngiltərədə nəfəs aldı. İngiltərədə həyatı boyu müvəffəqiyyətli bir riyaziyyatçı olmaq üçün mübarizə aparan Abraham de Moivre, öz ölüm tarixindəki işi ilə adını tarixə qızıl hərflərlə həkk etdi.

Sherg.az xarici mediaya istinadən xəbər verir ki, Abraham de Moivre kiçik yaşlarında riyaziyyat elmi sahəsində istedadını kəşf etdi və özünü təkmilləşdirmək üçün dövrün ən məşhur riyaziyyatçılarının əsərlərini oxudu. O illərdə başqa ölkədə mövcud olmağa çalışmaq çox çətin idi. Məhz buna görə də o, arzuladığı işi həyata keçirmək üçün mühit tapmayıb. O, həm də imkanlı ailələrin azyaşlı uşaqlarına riyaziyyat dərsi verməklə dolanırdı.

Hətta onun şans oyunları oynayanlara və şahmatçılara bir müddət pul qazanmaq üçün taktika verməsi də onun haqqında tarixi qeydlər arasındadır. Həmişə uğurlu proqnozlar verən Abraham de Moivre görə, bəxt deyə bir şey olmayıb və olmayacaq. Bütün ehtimalların nisbəti aydın idi, qalan o ehtimalları yaxşı hesablamaq idi və bu hər kəsin bacaracağı iş deyildi. Analitik həndəsə və ehtimal nəzəriyyəsinin atası sayılan de Moivrenin “Moivre The Doctrine of Chance” adlı əsəri zamanla böyük bir fenomenə çevrildi. Əslində, bu əsərin o illərdə xüsusilə təsadüf oyunu oynayanlar tərəfindən çox diqqət çəkdiyi bildirilir.

Moivrenin “Moivre The Doctrine of Chance” əsəri ehtimal nəzəriyyəsi üzrə yazılmış ən mühüm əsər hesab olunur.

Abraham de Moivre istədiyi işi görə bilməsə də, məşhur riyaziyyatçı olmaq arzusundan heç vaxt vaz keçməyib. Nəhayət, sonunda məşhur olmaq fürsətindən istifadə edərək arzusuna bir addım daha yaxınlaşıb. Xüsusilə 1700-cü illərdə Londonda elmi qruplarda yer qazanan Moivre Edmund Halley və Isaak Newton kimi adlarla yaxın dostluq edir. Hətta onun bir müddət sonra İsaak Nyutonla tanış olduğu və yaxınlaşdığı da məlumdur.

O illərdə İsaak Nyuton tərəfindən hazırlanmış “dəyişənlər” hesabına onun töhfələri elmi araşdırma kimi qəbul edilmiş və “Philosophical Transactions” elmi jurnalında dərc edilmişdir. Bu hadisə Moivre və Nyuton arasındakı dostluğu möhkəmləndirdi. Onun qabaqcıl riyaziyyat biliyi Nyutonun bir çox suallarını Moivrə yönəltməyə vadar etdi: "O, bu məsələlər haqqında məndən daha yaxşı bilir". Bütün bu tərifli sözlərə baxmayaraq, De Moivrenin həyatı boyu əldə etdiyi nailiyyətlər onu heç vaxt qane etməmişdir. Bununla belə, o, elmi ictimaiyyətdə, xüsusən də Londonda tanınmış şəxsiyyətə çevrilmişdi. Orta yaşlarında Moivre öz tədqiqatlarını aktuar (sığorta hesablamaları) üzərində cəmləmişdir. Həmin illərdə o, pozitivlik statistikası və illik pensiya hesabları üzərində işləyirdi ki, bu da bir çox qurumların işini asanlaşdırıb.

1700-cü illərdə başqa bir ölkədə mövcud olmağa çalışan Abraham de Moivre heç vaxt istədiyi sürətə çata bilmədi. Daha doğrusu, bir gün özünü yorğun hiss edib, boş yerə cəhd etdi və psixologiyasına mənfi təsir göstərməyə başladı. Daxili aləmində yaşadığı duyğular onun özündə bir dəyişikliyi dərk etməsinə səbəb olub.

O, tibbdə süstlük olaraq təyin olunan yorğunluq hissi ilə hər gün normal yuxu müddətindən 15 dəqiqə çox yatdığını anlayıb. Ömrünü ehtimallara və statistikaya həsr edən De Moivre öz xəstəliyi ilə bağlı hesablama aparmağa qərar verdi. Bir çox xəstəliklərin insanların ölüm ehtimalını artırdığına inanan alim uzun saatlar aparan hesablamalardan sonra nəhayət ölüm tarixini hesablayıb.

De Moivre görə, hər gün bir əvvəlki gündən 15 dəqiqə çox olan yuxu vaxtı düz 24 saata çatacağı zaman onun ölüm günü gələcəkdi. Onun hesabı isə 27 noyabr 1754-cü ili göstərirdi. Ən maraqlısı odur ki, De Moivre ölümündən 2-3 ay əvvəl apardığı hesablamalara görə tam təxmin etdiyi gündə vəfat edib.

Həqiqət mübahisəli olsa da, De Moivrenin proqnozlaşdırdığı dəqiq tarixdə ölməsi bu gün də sirr olaraq qalır.

Turan