Anar: "Azərbaycanda yaşayan adamlar dövlət dilimizi bilsələr, bu, günahdır?"
"TV kanallarını açın, qəzetlərin adlarına baxın, Bakının küçələrini dolaşın. Yalnız Bakını yox, başqa şəhərlərimizi də gəzin, binaları, divarları bəzəyən yazılara baxın – bilməyəcəksiniz hardasınız – ABŞ-ın hansı şəhərində, Hyustonda, ya Dallasda?"
"Hələ özəl radiolarda «helloları», «bay-bayları» «qudbayları» demirəm. Hansı dildir bu? Azərbaycan dili? Yox. İngilis dili? O da yox. Qarışıq, pozuq, mənasız-mətləbsiz bir ləhcədir"
Mətbuat Şurası və Yazıçılar Birliyinin təşəbbüsü ilə “Azərbaycan dilindən düzgün istifadə: ədəbi-bədii mühit və media” mövzusunda bir neçə gün öncə keçirilmiş “dəyirmi masa” ana dilimizin mövcud durumunu ortaya qoydu. Xatırladaq ki, “dəyirmi masa”da yazıçı-dramaturq Seyran Səxavət məruzə ilə çıxış etmişdi. Məruzəsində S.Səxavət təxminən ay yarım müddətində yerli telekanallarda apardığı müşahidələr, topladığı faktlar əsasında ədəbi dilimizin necə korlandığını göstərirdi.
Mövzunun vacibliyini nəzərə alıb Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin sədri, Xalq yazıçısı Anara müraciət etdik: Xalq yazıçısı dilimizin xilası üçün nə təklif edir?
İlk sualımız da bu oldu:
- Anar müəllim, efiri izləməyə vaxtınız, marağınız varmı? İzləyirsinizsə hansı dil, üslub nöqsanlarını müşahidə edirsiniz?
- Efiri, əfsus ki, mütəmadi izləyə bilmirəm. Əsasən son xəbərlərə baxıram... Azərbaycan dilinə həsr olunmuş “dəyirmi masa”nın keçirilməsini vacib məsələ hesab edirəm. Seyran Səxavətin dilimizin vəziyyətilə bağlı bir növ həyəcan təbili çalmasını başa düşür və buna haqq qazandırıram. Dilimizin taleyi daima ziyalılarımızı, o cümlədən bəlkə ilk növbədə yazıçılarımızı düşündürən önəmli milli məsələlərdəndir. Seyranın dilimizin eybəcər şəkildə pozulmasıyla bağlı gətirdiyi sitatlar məni də çox üzdü. Hələ keçən yüzillikdə Milli Məclisin mədəniyyət komissiyasının sədri olduğum zaman dilimizin qorunması haqqında qanunu böyük çətinliklə keçirə bildik. Dil qanununun hazırlanmasında görkəmli alim Nizami Cəfərovun böyük xidməti oldu. Amma bəzi deputatlar, müzakirələrə qoşulmuş alimlər qanun layihəsiylə bağlı müxtəlif mülahizələr irəli sürürdülür və bu da qanunun qəbul olunmasını ləngidirdi. Bəziləri isə məsələni dolaşdıraraq, guya, bu qanunun milli azlıqlar tərəfindən pis qarşılanacağını deyirdilər. Layihədə işlənən türk sözünə də etiraz edirdilər. Xoşbəxtlikdən elə bu zaman Ulu Öndər dil haqqında fərman imzaladı və bu fərmanda dilimizin türk dil qrupuna aid olduğu bir daha təsdiqləndi. Bundan sonra hazırladığımız qanun da üç oxunuşda Milli Məclisdən keçdi və Prezident tərəfindən qanun şəklində imzalandı. Ölkəmiz 100 il rus imperiyasının, 70 il Sovet İttifaqının tərkibində qalmışdı və bu vaxt ərzində dilimizə ən çox beş-on rus kəlməsi daxil olmuşdu (kolxoz, sovxoz, komsomol və bu qəbildən sözlər. Radio, futbol, kino kimi sözlər isə bütün dillərdə səslənən beynəlxalq anlayışlardır). Amma istiqlaliyyətimizin ilk illərində dilimizə onlarla ingilis sözü girdi, dükanlar marketə çevrildi, kainat “Space” oldu, şirkətlər holdinqlərə döndü. Dilimizin bu sayaq «beynəlmiləlçiliyə» düçar olmasını əyani görmək istəyirsinizsə, TV kanallarını açın, qəzetlərin adlarına baxın, Bakının küçələrini dolaşın. Yalnız Bakını yox, başqa şəhərlərimizi də gəzin, binaları, divarları bəzəyən yazılara baxın – bilməyəcəksiniz hardasınız – ABŞ-ın hansı şəhərində, Hyustonda, ya
Dallasda?
- Anar müəllim, şadlıq saraylarına verilən əcnəbi adlar, reklam lövhələrinin əcnəbi dillərdə yazılması... bunlar barədə Milli Məclisdə də danışılıb, etiraz bildirilib, amma yenə də bir nəticə yoxdur...
- Baxın, Dil qanununda göstərilirdi ki, hər hansı reklam xarici dildən öncə Azərbaycan dilində yazılmalıdır. İndi görün bu qanuna nə dərəcədə riayət olunur. Reklam verənlərin zövqünə uyğun olaraq dilimizi bərbad hala salmaq rəvadırmı? Məgər bu reklam verənlərin özləri öz mallarının daha səlis, daha dürüst Azərbaycan dilində təbliğ olunmasını istəməzlərmi? Hələ özəl radiolarda «helloları», «bay-bayları» «qudbayları» demirəm. Hansı dildir bu? Azərbaycan dili? Yox. İngilis dili? O da yox. Qarışıq, pozuq, mənasız-mətləbsiz bir ləhcədir. O vaxt dediklərimi bir daha təkrar etmək istəyirəm. Dil qanunu əsla milli azlıqların hüquqlarına qarşı deyil, ruslara qarşı da yönəlməyib. Rusiya Duması rus dilini bilməyənlərin Rusiya vətəndaşı ola bilməməsi haqqında qanun qəbul edib. Gürcüstanda yaşayan azərbaycanlılar gürcü dilini bilir. Vaxtilə Ermənistanda öz dədə-baba torpaqlarında yaşayan soydaşlarımız erməni dilini də bilirdilər. Azərbaycanda yaşayan adamlar Dövlət dilimizi bilsələr bu günahdı? Qalsın başqa millətlər, öz millətimizə mənsub olan bəzi insanlar neçə xarici dil bilmələriylə öyünürlər. Öyrəndikləri, bildikləri dillər sırasında Azərbaycan dili də olsa bunun nəyi pisdir? Hörmətli Prezidentimizdən ibrət götürsünlər. Neçə xarici dili mükəmməl bilən İlham Əliyev Azərbaycan dilində elə səlis danışır, elə zəngin söz ehtiyatına malikdir, yerli-yerində elə sırf xalq ifadələri işlədir ki, şəxsən mən mat qalıram: axı bu adam orta təhsilini də, ali təhsilini də rus dilində alıb. Demək, doğma millətin qarşısında məsuliyyət hissin varsa, onun dilinə də – Ana dilinə də hörmət və məhəbbətlə yanaşmalısan. Gün-gündən müasirləşən Bakımızda İçərişəhər bir növ tarixlərin yadigarıdır. İçərişəhərin qədim abidəsini “Art garden” adlandırıblar. Niyə? Əgər sovet vaxtında İçərişəhərdə bir tarixi abidə rus dilində, məsələn, «Zimni sad», yaxud «Sad uskusstv» adlandırılsaydı, bu, absurd kimi görünərdi. Deyirlər ki, dilimizə yad əcnəbi adlar xarici turistləri cəlb etmək üçündür. İngiltərəyə, Fransaya, İtaliyaya turistlər Azərbaycandan qat-qat çox gəlir. Məgər Londonda “Hayd park”ın adını dəyişib şərqli turistlərə xoş gəlməkçün, tutalım, «Gülüstani-İrəm» qoyurlar? Eləcə də Fransada, İtaliyada, İspaniyada bütün adlar, reklamlar ilk növbədə öz dillərindədir.
- Əsas məsələlərdən biri də bu nöqsanların, qüsurların qarşısının necə alına biləcəyidir. Seyran müəllim televiziyaların cərimə olunmasını təklif edib. Sizcə, cərimələr effektli olarmı?
- Cərimə məsələsinə gəldikdə bu barədə ciddi düşünmək lazımdır. Bu cəriməni kim, ya kimlər, necə və hansı meyarlarla təyin edəcək? «Dilimizin reanimasiya olması» da (sitat Seyran Səxavətə məxsusdur – M.R.) bir qədər şişirdilmiş ifadədir. Azəri türkcəsi min illərin ərəb, fars, rus təsirlərinə sinə gərərək sağ-salamat qalıbsa, bundan sonra da hər hansı «ingilis xəstəliyinə» yoluxmayacaq. Təhlükə dil baxımından savadsızlıqdadır, sözlərin mənasını, ifadələrin yerini bilməməkdə, cümlələrin nizamını pozmaqdadır. İllərdir mən bəzi cavan müəllifləri inandıra bilmirəm ki, «Gedirəm – Həsən dedi» yazmaq olmaz, bu ruscadan hərfi köçürmədir – kalkadır: «– İdu-skazal Qasan». Azərbaycan dilində bu cümlə «Həsən: – gedirəm – dedi» şəklində olmalıdır. Yoxsa elə çıxır ki, Məmməd getməliymiş, amma Həsən getdi. Yaxud illər boyu qulaqlarımızın alışdığı «dənizkənarı bulvar» da (ya park) rus dilindən kalkadır, mexaniki köçürmədir (primorski park). Azərbaycan dilində bura sahil bulvarı, ya sahil parkı adlandırılmalıdır. Dağüstü park nə deməkdir? Naqornı park! Azərbaycan dilində dağın zirvəsi, yamacı, ətəyi olar. Dağüstü demək olmaz. Mən illərdir Bakının bu müqəddəs yerini Şəhidlər dağı adlandırmağı təklif edirəm. Dağ sözünün hər iki mənasında – həm yüksəklik, həm də xalqın bağrına çəkilmiş dağ mənasında. Yaxşı olardı ki, dilimizin qorunmasıyla bağlı yazıçıların, jurnalistlərin, alimlərin, deputatların, məmurların, lap elə reklamverənlərin iştirakıyla geniş bir müşavirə keçiriləydi. Seyran Səxavət də bu müşavirədə məruzəylə çıxış edə bilərdi.
Hazırladı: Məlahət Rzayeva
