Aslan Kənan
(Əvvəli ötən sayımızda)
Azərbaycan Dövlət Ədəbiyyat və İncəsənət arxivində C.Əmirovun adına açılmış şəxsi fondunda saxlanılan, iki məktub diqqəti cəlb edir. Həmin məktubun birində Yədulla haqqında məlumat verməyi xahiş etməklə yanaşı onun Yevlax şəhər xəstəxanasında yatdığını da oxucu israr edir.
Həmin bölgədə yerləşən xəstəxananın tibb bacısı yazıcıya yazdığı məktubda onun "Brilyant məsələsi” əsərində "Tanança” ləqəbli Yədulla ilə tanış olduğunu göstərir. Məktub müəllifi qeyd edir ki, həqiqətən də tanış olduğu Yədulla yazıçının təsvir etdiyi qatı cinayətkardır. Məktub müəllifi sonda yazıçıya müraciət edərək göstərir ki, əsərdə təsvir etdiyi cizgilər həmin xəstədə var. Bilmək istəyir ki, doğrudan da "Brilyant məsləsi”ndə yazıçının təsvir etdiyi Yədulla aramızdadır.
Yazılan məktublarda haradasa bir həqiqət var. Çünki C.Əmirov yuxarıda qeyd etdiyimiz əsərdə olan surətlərin həyatdan götürüldüyünü qeyd etdiyinə görə oxucuların bu fikrə gəlməsi onlara əsas verir. Nəticədə oxucular öz aralarında həmin cinayətkarları axtarmaq məcburiyyətində qalırlar.
Bu məktubdan sonra yazıçı həmin rayonun polis rəisi ilə əlaqə saxlamış və tibb bacısının qeyd etdiyi 30-35 yaşlı Yədulla barədə məlumat verməsini xahiş etmişdir.
Nəticədə yazıçının rayon polis şöbəsinin rəisindən aldığı məktubdan aydın olur ki, yuxarıda qeyd edilən Yədulla heç də həmin şəxs deyilmiş.
"Həmin Yədullanın artıq 70 yaşı var, o xəstəxanada ağır xəstəlikdən əzab çəkir. O vaxtı ilə Seyfulla adlı bir nəfəri qumar üstündə öldürmüş və nəticədə 10 il həbs cəzasına məhkum olunmuşdu”.
Bir məsələni xatırlatmaq istərdik ki, oxucuların əksəriyyəti C.Əmirovu yazıçıdan çox bir hüquq mühafizə işçisi olduğunu da zənn edirdilər. Hətta cinayət aləminin üzvləri belə onu bir müstəntiq bilirdi.
Əsərdən fərqli olaraq cinayət aləmində cibgir kimi tanınan, ömrünün 30 ildən çoxunu keçmiş SSRİ-nin müxtəlif cəzaçəkmə müəssisələrində keçirmiş "Brilyant məsələsi”nin diqqət çəkən üzvlərindən Klara ömrünün son günlərində keçmiş xatirələrini beləcə vərəqləyir:
"Müstəntiqim də kim olsa yaxşıdı? Cəmşid Əmirov”.
Daha sonra Klara Cəmşid Əmirov haqqında xoş bir xatirə söyləyir:
"Allah ona rəhmət eləsin. Çox yaxşı adamıydı. Allah haqqı, mənimlə qızı kimi rəftar edirdi. Ya bir dəfə səsini qaldıra üstümə, ya söyə, vura. Yox! Qətiyyən onda belə şeyləri görmədim. Əksinə o vaxt "Qorotdel”də (Bakı şəhər idarəsi - A.K.) nə şərait olasıydı ki, hamam yox, saçımı daramağa imkanım yox. Bit-birə də day nə qədər desən. Uzun, qalın hörüklərim vardı. Saçımı bit basıb, əyin-baçım pis gündə. Verilən yeməkləri yeyə bilmirdim. Bir sözlə vəziyyətim ağırıydı. Cəmşid Əmirovun iri qara portfeli vardı, gəlib otağa daxil olan kimi qoyurdu stolun üstünə. Evdən gətirdiyi buterbrodları çıxardıb zorla yedirdirdi mənə. Düzü, nə qədər ac olsam da, çəkinirdim, utanırdım. O kişi isə əl çəkmirdi, onların hamısını yedirdib, üstündən də su içəndən sonra başlayırdı söhbətə. Mənim belə gənc yaşımda ölüm hadisəsiylə bağlı ora düşməyim çox ağır gəlirdi ona. Nəslimi, kökümü tanıyırdı, başımıza gələn müsibətlərdən xəbərdar idi. Və bu yola düşməyimin səbəbləri ona aydın idi. Bütün bunlara görə də heyfslənirdi, əzab çəkirdi. Əlindən gələn yaxşılığı edirdi mənimçün... Nəsə, bu gün də o kişini böyük hörmətlə xatırlayıram”.
Qeyd edək ki, uşaq yaşlarından məcburiyyət qarşısında cinayət aləminə düşən bu qızcığazın atası 1938-ci ildə Mir Cəfər Bağırovun "Qara siyahı”sına düşmüş bolşevik Ağababa Yusifzadə olmuşdur. A.Yusifzadə haqqında Azərbaycan Sovet Ensiklopediyasının V cildində oxuyuruq:
"Yusifzadə Ağababa Əsgər oğlu Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti uğrunda mübariz. 1906-cı ildən Sov. İKP üzvü. 1903-cü ildə inqilabi hərəkata qoşulmuş, 1906-09-cu illərdə Neft Sənayesi Fəhlələri İttifaqı İdarə Heyətinin üzvü və katibi olmuşdu. Yusifzadə Şamaxı və Quba qəzalarında müəllim işləmiş (1911-16), Fevral burjua-demokratik inqilabından (1917) sonra Balaxanı Sovetində çalışmış, Bakı, Salyan, Quba, Şamaxı qəzalarında "Hümmət” təşkilatı özəklərinin yaradılmasında iştirak etmişdi. RSDF(b)P-nın VI qurultayının nümayəndəsi olmuş və "Hümmət” təşkilatının fəaliyyəti haqqında məlumat vermişdi... 1920-38-ci illərdə Bakı Qəza inqilab komitəsinin sədri, "Kommunist” qəzetinin redaktoru, Naxçıvan MSSR Ali Məhkəməsinin sədri və s. vəzifələrdə calışmışdı.”
Ömrünü sovet hakimiyyətinə həsr etmiş bir insanın övladının həyatı faciə ilə nəticələnmişdi.
"Brilyant məsələsi”ndən sonra yazıçının "şah əsəri” sayılan "Qara volqa” romanıdır. Bu əsər polis detektiv janrında yazılmışdı. Qeyd etmək lazımdır ki, bu janr detektiv nəsrin bir növüdür, Bu janrın banisi böyük fransız yazıçısı Qaboriodur. O, 1866-cı ildə "Leruc işi” romanını çap etdirmişdir. Yazıçının əsərində əsas qəhrəman Lekok adlı bir polisdir. Ondan sonra yazıçının davamçısı sayılan Corc Simenonun qəhrəmanı polis Meqre olur. C.Əmirovun qəhrəmanı isə polis (milis) podpolkovniki (polkovnik-leytenent) Əli Rüstəmovdur.
Cəmşid Əmirov yuxarıda qeyd etdiyim yazıçılar kimi qəhrəmanlarının xarakterini göstərməyi, onların keçdiyi yolları açmağı vacib sayırdı. Klassik detektiv əsərlərdə əşyalar sübut, dəlil kimi göstərilirsə, C.Əmirovun əsərlərində insan önə çəkilib. Yazıçını ilk növbədə insanın psixologiyası maraqlandırır.
"Qara volqa” polis detektivi janrında yazılmış yarımsənədli nəsr əsəridir. O real sübutlara və hadisələrə əsaslanır. Burada ilk olaraq müəllifin fantaziyası əsərə bədii elementləri gətirir. "Qara volqa” özündə macəra və klassik detektiv janrı, yəni "içəridən bağlanmış otağın” mövzusunu cəmləşdirir. Lakin janr xüsusiyyətinə görə bu əsər polis romanıdır.
Əsər nəşr olunandan sonra respublikada gözlənildiyi kimi böyük sevinclə qarşılandı. Çünki "Qara volqa” əsərindən öncə Cəmşid Əmirov "Sahil əməliyyatı”, "Brilyant məsələsi” əsərləri ilə geniş oxucu kütləsinin rəğbətini qazanmışdı. Yazıçının bu əsəri isə artıq onu əlçatmaz zirvəyə qaldırmışdı. Oxucular arasında C.Əmirovun yaradıcılığı diqqət mərkəzində idi. Onun haqqında əfsanələr dolaşmağa başlayırdı.
Cəmşid Əmirovu bir yazıçı kimi səciyyələndirən başlıca səbəb onun əsərlərinin vahid bir mövzuya bağlı olmasından irəli gəlir. Bu mövzular ilk növbədə asayişimizin keşiyində mərdliklə dayanan polis işçilərinin ağır və çətin həyatlarından götürülməsidir. Məhz bu baxımdan "Qara volqa” əsəri də əvvəlki əsərləri kimi yazıçının uğuru sayıla bilər.
Böyük pedaqoq Uşinski dediyi kimi fikrimizi bildirsək belə nəticəyə gəlmək olar:
Uşaq ürəyi istəmədiyi şeyi qətiyyən qəbul etməz. Oxucunun qəlbi də uşaq qəlbi kimi şıltaq olur. O, qəlbinə yatmayan, könlünü oxşamayan əsəri oxumur. Axı, müasir oxucunun qəlbi həmişə yenilik axtarışı tələb edir. Necə deyərlər, müəlliflər tapdanmış yolla getmək istəmədiyi kimi, oxucu da tapdanmış üzlərdən uzaq olmaq istəyir. Oxucular da yeni-yeni sözlər, ifadələr öyrənməyə can atdığı kimi, yeni-yeni obrazlarla da tanış olmaq marağındadır. Bunun üçün də C.Əmirovun yaratdığı surətlər nəinki keçən əsrin 60-cı illərinin oxucularını, hətta müasir oxucuların maraq dairəsindən kənar deyil.
Kitab o zaman sevilir ki, əsər həqiqi olur və oxucusunu yox, oxucu əsəri axtarır.
"Qara volqa” əsərinin oxucular tərəfindən necə qarşılanması müəllifə gələn məktublarda öz əksini tapmışdır. Dövlət Ədəbiyyat və İncəsənət arxivində saxlanılan bir məktuba diqqət edək. Oxucu yazır:
"Bəs o əsər hansı əsərdir ki, oxucu üçün ən müvəffəqiyyətli əsər hesab olunur? O, əsər C.Əmirovun əsəridir.
Mən iftixar hissi ilə deyə bilərəm ki, bu əsər ən müvəffəqiyyətli bir əsərdir. Müvəffəqiyyətli əsər, müvəffəqiyyətli müəllif tərəfindən yaradılır. Müvəffəqiyyətə isə asanlıqla nail olmaq mümkün deyildi. Müvəffəqiyyətə nail olmaq üçün müəllif keçilməz yollar keçir, aşılmaz dağlar aşır”.
Doğrudan da C.Əmirov bu əsəri sona çatdırmaq üçün nəinki polis orqanlarının əməkdaşları ilə, hətta cinayət aləminin kiçik üzvlərindən ta "vor zakon”lara qədər insanlarla görüşmüş, söhbət etmişdir. Yazıçı bəzən özünü ölümün pəncəsinə atıb, ağır əməliyyatlarda polis işçiləri ilə bir sıraya durar, əməliyyat başa çatandan sonra müstəntiqlərlə birgə dindirilmədə iştirak edərdi.
Məhz bunun nəticəsi idi ki, "Qara volqa” yazıçının digər əsərləri kimi əldən-ələ gəzən, hamının maraqlandığı, həyəcanla oxuduğu bir kitab oldu.
"Qara volqa” ilk dəfə 50 min tirajla nəşr olunsa da, lakin oxucuların davamlı tələbi nəticəsində nəşriyyat əsəri yenidən 50 min nüsxə ilə çap etməyə məcbur olur.
Qısa bir zamanda 100 min tirajla çap olunan "Qara volqa” kitab köşklərində "qeybə çəkilir”. Əsəri əldə edə bilməyən oxucular məcburiyyət qarşısında "qara bazar”a üz tuturdular. Maraqlıdır ki, asayişin keşiyində duranların çoxu bu əsəri əldə etmək üçün "qara bazar”a müraciət etməli olurdular. Onlar bu "alverin”qarşısını almaqda "aciz” idilər. Əsər işıq üzü görəndən sonra idarə və müəssisələrdən, kitabxanalardan, muzeylərdən, respublikanın müxtəlif bölgələrindən yazıçı ilə görüşlər təşkil etmək üçün müraciətlər olurdu. Əsərlərini əldə edə bilmədiklərinə görə təəssüf keçirdiklərini yazıçıya yazılan məktublarda öz əksini tapmışdı. Hətta MDB-nin müxtəlif respublikalarında C.Əmirova bu mövzularda tez-tez müraciətlər olunurdu. Bəzən yazıçıdan kitab göndərməsini də xahiş edirdilər. Əgər idarə və müəssisələrin birində bir kitab əldə edilməyə nail olunurdusa o zaman oxumaq üçün aralarında böyük növbə yaranırdı, növbəsi çatanın oxumağına bir, yaxud iki gün vaxt verilirdi.
Həmin əsərin çapından illər keçməsinə baxmayaraq yolumu şəhər kitabxanaların birinə saldım. "Qara volqa”nı istədim. Kitabxanaçı mənə "əldədir” — deyib bir neçə gündən sonra gəlməyimi xahiş etdi.
C.Əmirov 1969-cu ildə "Mənim əsl məhəbbətim” adlı əsərini bitirir. Həmin ildə "Azərbaycan” jurnalında əsər ixtisarla çap olunur və oxucular tərəfindən maraqla qarşılanır. Yazıçıya respublikanın müxtəlif bölgələrindən gələn məktublarda, həmçinin ayrı-ayrı idarə və müəssisələrdə keçirilən görüşlərdə oxucular tərəfindən verilən suallara C.Əmirovun aşağıdakı cavabı yazıçının Dövlət Ədəbiyyat və İncəsənət arxivində saxlanılan şəxsi fondunda öz əksini tapıb: "...Mənim əsl məhəbbətim”ə gəldikdə deyim ki, bu mənim onillik zəhmətimin bəhrəsidir. Qısa desəm bu mənim üçün "şah əsərdir”. Mən bu əsəri ya əsl yazıçı kimi tamamlayacağam, ya da (Allah eləməmiş) qələmi yerə qoymalı olacağam”...
Görünür, yazıçıya hücumlar o qədər kəskin vəziyyət alırdı ki əsəri istədiyi şəkildə bitirmədiyi təqdirdə onu sona qədər yazmayacağını qabaqcadan oxuculara bildirirdi.
C.Əmirov sonradan ona yazılan məktublara cavabında romanın 1970-ci ildə "Azərnəşr” tərəfindən çap olunacağını bildirsə də, lakin əsərin işıq üzü görməsi qeyri-müəyyən vaxta qalır.
Qeyd edək ki, yazıçının əsərləri nəşryatlara küllü miqdarda gəlir gətirməyinə baxmayaraq uzun illər C.Əmirovun əsərlərinə müraciət edilmirdi. Yalnız 13 ildən sonra C.Əmirovun "Şəhər yatarkən” kitabı işıq üzü görür. Bu yeni kitab nəinki yazıçıya, onun əsərlərini səbirsizliklə gözləyən oxucalara da baha başa gəlir.
Əsəri əlinə alan yazıçı kitabda dəhşətli dərəcədə gedən ixtisarları görüb, üzü birdən-birə dəyişir. Xəstəxanada yatan atanı sevindirmək üçün kitabı gətirən Çingiz atasının halının dəyişdiyini görüb həkimi çağırmaq istəyir. Lakin Cəmşid müəllim ona imkan verməyərək:
"Xainlər bu kitabla axırıma çıxdılar”- deyib bir neçə saatdan sonra gözlərini həyata əbədi yumur.
Məqalə Azərbaycan Respublikası Prezidenti yanında KİV-ə Dövlət Dəstəyi Fondunun maliyyə dəstəyi ilə hazırlanıb
