İnsan haqları anlayışı ABŞ-nin strateji və geosiyasi maraqlarından aşağıdır- Təhlil 

Birincisi, ABŞ regiondakı hazırkı gərgin vəziyyəti mülayimləşdirmək üçün nələrə etdiyini göstərir. Lakin bunun üçün praktiki addımlar atmır.

İkincisi, L. Bononun ölkəmizə gəlməsi Azərbaycan-Ermənistan arasında hələ də ABŞ-ın ən effektiv vasitəçi olmasını göstərmək məqsədi daşıyır. Halbuki, ABŞ artıq tərəfini bəlli edib, bu da qərəzli yanaşmanı labüd edərək, vasitəçilik missiyasını şübhə altına alır. 

Üçüncüsü, bu səfər Amerikanın bütün dövlətlərdə təsir mexanizminin işləkliyini dünyaya bəyan etməsi anlamı daşıyır. 

Amma görünür ki, L.Bononun Azərbaycana gəlməsi o qədər də effektli olmayıb və ABŞ-ın əvvəlki rəsmiləri kimi formal xarakterli müzakirələrdən kənara çıxmayıb. Çünki dünyada güc mərkəzlərindən biri olan ABŞ işğalçı Ermənistana nəinki təzyiq edir, hətta bütün səyləri ilə onu dəstəkləyir. Bu da Ermənistanı sülh prosesindən uzaqlaşırmaqla bərabər, yeni münaqişəyə sürükləyir. Nəticədə isə ABŞ növbəti dəfə sübut edir ki, o sülhün və sabitliyin yox, bölgədə yeni gərginliyin yaranmasında maraqlıdır.

Ümumiyyətlə, son illərə nəzər salsaq görərik ki, Avropa və Qərb dövlətlərinin maraqları erməni məsələsində kəsişir. Biz bura Avropa Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq Təşkilatını (ATƏT), Avropa İttifaqını, BMT-ni, Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsini və digər nüfuzlu təşkilatları misal çəkə bilər ki, indiyə kimi işğalçı Ermənistana təzyiq göstərmək əvəzinə, Azərbaycana qarşı qərəzli mövqe nümayiş etdiriblər. Artıq öyrəşdiyimiz üçün Qərb təsisatlarının bu cür ritorikası bizi təəccübləndirmir.

Maraqlı məqamlardan biri də ABŞ-da böyük nüfuz sahib olan şəbəkələr -Amerika Erməniləri Milli Komitəsini (ANCA) və Amerika Erməni Məclisini iki nüfuzlu yəhudi təşkilatı - Amerika Yəhudi Komitəsi və Antidiffamasiya Liqası dəstəkləməkdədir.

Bütün millətlərinin ən əhəmiyyətli məsələlərindən biri də yəhudilərə bağlıdır. Dünyadakı heç bir millət də yəhudi təsirindən azad deyil. Çünki onların qlobal hökmranlıq davası bütün dövrlərdə təcəlli edib. Buradan da anlaşır ki, ABŞ-ın Ermənistanı dəstəkləməsi təkcə, siyasi və müəyyən dairələrin və yaxud Respublikaçı və Demokratların qərarı deyil, dərin dövlətin plandır. Bundan əlavə, Birləşmiş Ştatlar terrorizm və ekstremizmin rədd edilməsi də daxil olmaqla, ortaq demokratik dəyərlərə və strateji maraqlara əsaslanan İsrailin çoxdankı güclü müttəfiqidir. Əlbəttə, əsas məqsəd maraqlar kontekstində diqqəti cəlb edir. 

Son aylar ərzində Amerikanın Erməni Milli Komitəsinin ABŞ siyasətçilərinə çatdırdığı tələbələr fonunda Azərbaycana qarşı çoxsaylı təzyiqlər edildi. Lakin qərəzli və Ermənistanı müdafiə edərək tərəfini bəlli edən ABŞ-ın sözü yerə düşdü və ermənilər istədiyinə nail olmadı. Nəticədə bu günlərdə müxtəlif təzyiqlərlə yenə də ölkəmizə qarşı ədalətsiz yanaşma sərgilənir.

Demokratiya və insan haqları anlayışı ABŞ-ın dünya miqyasındaki xarici siyasətində rol oynamır

Özünü vasitəçi, dövlətlərin mənafeyini qoruyan, sabitliyə önəm verən dövlət kimi göstərən ABŞ Ermənistanı dəstəkləməklə bu sahədə həyata keçirilən bütün səylərin üstündən xətt çəkir. Belə ki, Ermənistana yardım göstərməklə ABŞ-ın Qərb institutları ilə əlaqələri güclənir, ölkə regional və qlobal iqtisadiyyata inteqrasiya edir, ticarət diversifikasiya olunur və xarici təzyiqlərə qarşı dayanıqlılıq yaradılır.

Buradan da aydın olur ki, demokratiya və insan haqları anlayışları ABŞ-ın dünya miqyasında xarici siyasətində rol oynamır. Bu dəyərlər Vaşinqtonun strateji və geosiyasi maraqlarından aşağıdır. 

Bununla belə, ABŞ hökumətinin praktikada hərəkətləri çox vaxt strateji və geosiyasi maraqlar, iqtisadi mülahizələr və daxili siyasət də daxil olmaqla bir sıra amillərdən təsirlənir. Bəzi hallarda bu maraqların güdülməsi ABŞ-ı avtoritar rejimləri dəstəkləməyə və ya müttəfiqləri tərəfindən törədilən insan haqları pozuntularına göz yummağa vadar edir ki, bu da real həyata inteqrasiya olunur. 

Birləşmiş Ştatlar tez-tez öz xarici siyasətinin əsas elementi kimi bütün dünyada demokratiya və insan haqlarını təşviq etmək öhdəliyini ifadə edir. Bu dəyərlər ABŞ-ın bir çox qanunlarında, siyasətlərində və beynəlxalq müqavilələrində təsbit olunub. Həmçinin ABŞ liderləri tərəfindən tez-tez ABŞ xarici siyasətinin rəhbər prinsipi kimi vurğulanır.

Bu dəyərlərlə ABŞ-ın strateji və geosiyasi maraqları arasında tez-tez gərginlik olur və Vaşinqtonun siyasət qərarları həmişə onun demokratiya və insan haqlarına dair bəyan etdiyi öhdəliklərə uyğun gəlmir. Məsələn, ABŞ hökuməti Səudiyyə Ərəbistanı kimi Yaxın Şərqdəki avtoritar rejimləri dəstəklədiyi üçün tənqid olunur. Buna baxmayaraq, ABŞ "qanun yazanlar qanuna əməl etməsə də olar" prinsipi ilə siyasət yürütməyə davam edir. 

Bəli, ABŞ tarixi boyu, xüsusən də Soyuq Müharibə dövründə başqa ölkələrdə dövlət çevrilişlərini dəstəkləyib və ya həyata keçirib. Məsələn, İran, Qvatemala, Konqo, Çili və sair kimi ölkələrdə hərbi və digər dövlət çevrilişləri ABŞ tərəfindən dəstəklənib. 

Bunlar yalnız bir neçə nümunədir, lakin başqalarını da misal çəkmək olar. ABŞ hökuməti çevrilişləri dəstəkləməkdə və digər ölkələrdə demokratik hökumətləri sarsıtmaqda iştirakına görə tənqid edilib və bu da ABŞ-ın xarici siyasəti üçün uzunmüddətli mənfi nəticələrə səbəb olub.

Birləşmiş Ştatlar tarixi boyu avtoritar və ya totalitar xarakter daşıyan hökumətlərlə də müttəfiqlik əlaqələrinə malik olub. Soyuq Müharibə dövründə ABŞ hökuməti kommunizmin yayılmasının qarşısını almaq adı ilə tez-tez avtoritar hökumətləri dəstəkləyirdi. ABŞ-ın totalitar hökumətlərlə müttəfiqliklərinə misal olaraq Səudiyyə Ərəbistanı, Pakistan, Misir, Cənubi Koreya və Çilini qeyd edə bilərik.

Azərbaycan-Ermənistan müharibəsi olarsa ABŞ Ermənistanı dəstəkləyəcək?

Birləşmiş Ştatların təcavüzkar ölkələrə hərbi yardım göstərmək kimi tarixi vərdişləri də var. Bununla belə, bu cür yardımın göstərilməsi qərarı adətən ABŞ-ın strateji maraqları, həmçinin hüquqi öhdəlikləri daxil olmaqla bir sıra amillərdən təsirlənir və təsdiqlənir. 

Azərbaycanla Ermənistan arasında müharibə baş verərsə, ABŞ hökumətinin Ermənistana hərbi yardım edib-etməyəcəyi bəlli deyil və bu, bir sıra amillərdən asılı olacaq. ABŞ hökuməti çox güman ki, belə bir münaqişənin strateji nəticələrini, eləcə də Ermənistan qarşısında ola biləcək hər hansı hüquqi və ya diplomatik öhdəlikləri nəzərdən keçirəcək.

Bununla belə, ABŞ iqtisadi sanksiyalardan insan haqlarının pozulması, terrorizm və silahların yayılması da daxil olmaqla bir sıra məsələlərə cavab vermək üçün xarici siyasət vasitəsi kimi istifadə edib. Sanksiyaların tətbiqi, adətən, ayrı-ayrılıqda müəyyən edilir və məsələnin ciddiliyi, sanksiyaların bir vasitə kimi effektivliyi və ABŞ-ın maraqlarına potensial təsir kimi bir sıra amillərdən təsirlənir.

Yeni hərbi eskalasiya baş verəcəyi təqdirdə ABŞ hökumətinin Azərbaycana və ya onun rəsmilərinə sanksiyalar tətbiq edib-etməyəcəyi və ya tətbiq edəcəyi ilə hədələməsi qeyri-müəyyəndir və bir sıra amillərdən, o cümlədən münaqişənin şiddətindən və ABŞ-ın hər hansı hüquqi və ya diplomatik öhdəliklərindən asılı olacaq. Bu da onu deməyə əsas verir ki, hazırkı vəziyyəti mürəkkəbləşirən ölkələr içində ABŞ da yer alır və birtərəfli yanaşma ilə Cənubi Qafqazda sülhə olan ümidləri azaldır. 

            Hazırkı siyasi mənzərə

Baş verən hadisələr fonunda qeyd edə bilərik ki, indiyə kimi Ermənistanın ən böyük dəstəkçiləri və müttəfiqləri Rusiya və İran idi. Ermənistan Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatı (KTMT) və Müstəqil Dövlətlər Birliyi (MDB) kimi Rusiyanın söz sahibi olduğu əsas qurumların üzvüdür. Eyni zamanda, Ermənistan Rusiyanın dominant olduğu Avrasiya İqtisadi Birliyindədir. Bundan əlavə, İrəvan İranla enerji əməkdaşlığına dair anlaşma memorandumu imzalayıb. O, həmçinin ABŞ-ın düşmənlərinə Sanksiyalar Yoluyla Mübarizə Aktına zidd olaraq Tehrandan pilotsuz təyyarələr və raketlər alıb. Amma bütün bunlara baxmayaraq, ABŞ Ermənistanı öz orbitinə salmaq üçün çalışır və demək olar ki, buna nail olub. Buna baxmayaraq, ABŞ Ermənistanla müttəfiq deyil. Onlar səmimi diplomatik münasibətlər saxlayırlar, lakin Vaşinqton heç bir ikitərəfli və ya çoxtərəfli təhlükəsizlik sazişləri ilə İrəvanla hüquqi bağlı deyil. ABŞ-ın Ermənistana heç bir borcu olmasa da, müstəqillik əldə etdikdən sonra İrəvana milyardlarla dollar humanitar və inkişaf yardımı göstərib. Təcili mənəvi imperativlər var, lakin Amerikanın Ermənistana və ya Qarabağ ermənilərinə kömək etmək üçün strateji stimulları azdır, çünki İrəvanın Vaşinqtonun iki düşməni olan Tehran və Moskva ilə müttəfiqlikləri var.

Əvvəlcə düşünülürdü ki, Vaşinqton çətin ki, ABŞ qanunlarını pozan və onun milli maraqlarına təhlükə yaradan KTMT üzvü dövlət üçün Bakı ilə tərəfdaşlığını sabotaj etsin. Əslində İrəvanın bəxti gətirib ki, Vaşinqton ona qarşı hələ də sanksiyalar tətbiq etməyib. 

Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyan Azərbaycanın Ermənistan üzərində strateji üstünlüyünün fərqindədir. İrəvanın 21-ci əsrdə çiçəklənmək üçün Moskva və Tehrana- alternativlərə ehtiyacı olduğunu başa düşürdü və həm Bakı, həm də Ankara ilə sövdələşmələr bağlamağa çalışırdı, taki ABŞ ən kritik anda meydana girdi.

Ermənistan Azərbaycanın Qarabağ üzərindəki suverenliyini tanıyacağını bəyan etməsindən bir müddət sonra Nikol Paşinyan Türkiyə Prezidenti Rəcəb Tayyib Ərdoğanın andiçmə mərasimində iştirak etdi. Bu inkişaflar sülh və barışığa aparan uzun yolda kiçik addımlar idi. Lakin N. Paşinyan bu münasibətləri də öz dəyişkən və qərbyönümlü siyasət xətti ilə heçə endirdi.

Nəticədə geosiyasi nöqteyi-nəzərindən Azərbaycan illər əvvəl Ermənistanı ağır məğlubiyyətə uğratdı, buna baxmayaraq, ona sülh müqaviləsi imzalamaq üçün şans da verdi. Lakin 3 ilə yaxın müddətdə Ermənistan müxtəlif bəhanələrə və şirnikləndirici vədlərlə aldanaraq sülhdən yayınır.

Hazırkı mürəkkəb geosiyasi zamanda İrəvan Qarabağdakı məsələyə müdaxilə etməməli, Bakı ilə barışmalıdır. Hər kəs səhv edə bilər. Lakin böyük hesabla uduzmuş komandaya yenidən qalibiyyət atmaq, uzunmüddətli uğurun resepti deyil, məcburi qumarbaz davranışıdır. Qısamüddətli düşüncə yalnız növbəti müharibəyə səbəb olacaq. Daha parlaq bir yol, sülh və firavanlıq, onu qurmaq üçün müdriklərə məxsusdur. Artıq Ermənistan seçim etməlidir, ona verilən vaxt tükənib.