"Mentalitet belə bir şeydir ki, onunla sivil xalqlar yaşamır. Onu dəyişdirir, müasirliyə uyğunlaşdırırlar"
Yafəs Türksəs yeni çapdan çıxmış şeirlər kitabını gətirmişdi redaksiyamıza. “Əllərimin sualı”. Doğrusu, şeir oxumağa heç həvəsli deyiləm. Söhbət etdik, Yafəs bəylə. Özü də bildi ki, yaradıcılığına bələd deyiləm. İncimədi. Yəqin belə düşünüb ki, “bu xanım da klassikadan kənara çıxa bilmir. Yeni düşüncəni qəbul etmir”. Bu qənaətə onunla həmsöhbət olandan sonra gəlmişəm. Sonda gəldiyim nəticəni əvvəldə yazıram. Bu da məndən “yenilik” olsun, yenilikçi, avanqard şairimiz Yafəs Türksəsə. Milli hərəkatçıların yaxşı tanıdığı Yafəs Türksəs haqqında qısaca bunu xatırladıram ki, hazırda Milli Düşüncə Mərkəzinin sədridir. Dünya Azərbaycanlıları Konqresinin MDB üzrə məsləhətçisidir. Söhbətə belə başladıq:
- Yafəs bəy, hazırda sizi narahat edən, fikrinizi daha çox məşğul edən nələrdir?
- Baxıram ki, insanların əksəriyyəti klassik düşünür. Sovet düşüncəsində qalıblar. Yeni fikrə az yer verirlər. Yeni düşüncəyə köklənən heç 200 adam yoxdur. Yeni düşüncələrə şübhə ilə yanaşırlar. Hamı standart düşünür. Fərqli fikirlərə dözüm yoxdu. Ədəbiyyatda şairlərimizin çoxu klassik yazır. Modernizmdən qaçırlar. Avanqard düşüncədən qaçırlar. Cəsarətdən qaçırlar.
- Yeni fikir deyəndə nəyi nəzərdə tutursunuz?
- Məsələn, mənim düşüncəmə görə, Yazıçılar Birliyi sovetdənqalma bir qurumdu. Olmamalıdı. Bir neçə qurum olmalıdır. Burda da bir neçə yanaşma var. Bir yanaşma budur ki, Yazıçılar Birliyi təkmilləşsin. Yeniləşsin. Dövrə uyğunlaşsın. Bir yanaşma da budur ki, məsələn, mənim də yanaşmam belədir ki, bir neçə birlik olsun, “PenKlub” kimi. Modernistlər bir yerə yığışsın, klassiklər bir yerə yığışsın. Dövlət də dəstək versin, yaxud yarış keçirsin, hansında daha çox şair, yazıçı ortaya çıxdı, dünya səviyyəsində tanındı, onlara daha çox vəsait ayrılsın, mükafatlar şəklində verilsin. AYB-nin 2000 üzvü varsa, bunun 200-ü normal yazıçı, şairdi.
- Təkcə bumu?
- Siyasi düşüncədə də. Fərqli düşünənlərə düşmən kimi baxırlar. Mədəni sahədə də elədir. Yeni fikri yaxına buraxmırlar. Televiziyalarda da mühafizəkar düşüncəliləri danışdırırlar. İncəsənətdə də. Hazırda bir dənə də normal mahnı mətni yoxdur. Hamısı toylara hesablanan mahnılardı. Müğənnilər televiziyalara maddi köməklik göstərir, onlar da kim gəldi efirə buraxırlar. Belə olmalı deyil. Baxırsan, Manafdı, Şəbnəm Tovuzludu, Mənzurədi... Çoxdular e. Yadıma düşənləri, söz gəlişi deyirəm. Bu, ciddi incəsənət, ciddi yaradıcılıq deyil axı.
- Bu dəqiqə fikrimə gəlmir, şairlərimizin adları... tutalım, Baba Vəziroğlu ciddi şeir yazmır, normal mahnı mətni yazmır?
- Sizinlə razıyam. Baba Vəziroğlu həddindən çox mahnı mətni yazıb, konveyer kimi. Amma Baba Vəziroğlunun ciddi şeirləri var. 5-6 normal mahnı mətni var. Amma hamı onun şeirlərinə yazılmış mahnıları oxumur ki. Müğənni çıxır efirə, deyir, şeir də özümündü, musiqi də, özüm də ifa edirəm. Belədisə, getsin çadır toyunda oxusun da. Daha bunu ictimailəşdirmək olmaz. Sonra musiqili meyxana. Musiqili meyxana meyxana deyil, şeirdi. Özü də çox zəif şeirlərdi. Musiqisi də bir notun üstündədi – taq-qa-taq, taq-qa-taq... Musiqimizi də məhv edirlər, şeirimizi də.
- Yafəs bəy, mən sosial şəbəkədə aktiv deyiləm...
- Mən çox aktivəm.
- Aktivsinizsə, şeirlərini sosial şəbəkə üzərindən paylaşan şairlərimiz var. Demək istədiyim bu idi ki, passiv olan mən hətta o paylaşımları görürəm və çox bəyənirəm. Məsələn, Ayaz Arabaçı şeirlərini paylaşır...
- Ayaz Arabaçı yaxşıdı. O da klassik üslubda yazır, pis yazmır.
- O da klassik üslubdadı?
- Ənənəvidi...
- Elçin Mirzəbəyli. Elçin müəllimin də gözəl şeirləri var. Feysbukda oxumuşam...
- Onunki də ənənəvi şeirlərdi. Yeni bir şey yoxdu.
- Yenilikçi şairlərimiz yoxdu?
- Var. Amma dediyiniz adamlar deyil.
- Kimlərdi?
- Aqşin Yeniseydi, Aqşin Evrendi, Eminquey Akifdi.... Cəlil Cavanşir, Rasim Qaraca... Sevinc Elsevərdi, Murad Köhnəqaladı, mənəm... Bunlar sərbəst şeirlər, modern şeirlər yazır. Qismət Rüstəmovdu... Onların da bir qismində texnika moderndi, düşüncə isə ənənəvidi.
- Demək istəyirsiz, üslub dəyişib, məzmun köhnədi?
- Hə də... Mahir Mehdi, Qismət Rüstəmov modern şeirlər yazırlar. Amma texnika moderndi, düşüncə yox. Şəhriyar del Gerani modern üslubda yazır, modern ifadələr işlədir, amma görürsən ki, Vaqif Bayatlını yamsılayır.
- Bu şeirləri oxuyanda kimin kimi yamsıladığını anlayırsınız?
- Mən Azərbaycanda 3-4 yaxşı şeir oxucusundan biriyəm. Güclü şeir oxucusuyam. Ramiz Rövşənin şeirlərini oxuyanda çoxunu bəyənmirəm.
- Hətta...
- Çünki çox ənənəvidi. Dilin danışıq qatında yazır. Vaqif Bayatlını bəyənirəm, çünki dilin yazılı qatına yaxındır. Vaqif Səmədoğlunu bəyənirəm. Mən şeirin üst zövqlü oxucusuyam.
- Danışıq qatı deyirsiniz, yazılı qatı deyirsiniz. Fərq nədi?
- Bunu mən kəşf eləmişəm. Danışıq qatı belədi ki, şeiri oxuyanda görürsən ki, orda yazılanı hansısa bir formada əmin, dayın, xalan, bibin deyib də. Ona görə güclü poetik rezonans doğurmur. Amma şeiri dilin yazılı qatında yazırsansa, zəif də olsa, rezonans doğurur. Məsələn, Vaqif Bayatlı deyir ki, “bahar ağaclardan çəkilən kimi çəkildi başımdan gənclik sevdası... Yaxud Vaqif Səmədoğlu yazır ki, “bir axşam taksidən düşdük payıza... Payıza düşmək xalq arasında deyilməyib axı. Maraqlı gəlir adama. Ramiz Rövşən isə deyir ki, qardaşımdan, bacımdan küsüb gedirəm... Bu deyilib də, min dəfə deyilib. Amma şeir gözəldi. (R.Rövşənin “Mən küsüb gedirəm... Qoy hamı qalsın, Mən küsüb gedirəm bu yer üzündən. Oğulam-qoy dərdim anama qalsın, Atayam-qoy balam küssün özündən...” şeirini nəzərdə tutur – M.R.) Bilmirəm, fikrim çatır sizə?
- Çatır, çatır... Sizin bu fikirləriniz haqqında danışdığınız şairlərə məlumdu? Necə reaksiya veririlər, maraqlıdır...
- Çatdırırlar da. Ramiz Rövşən 90-cı illərdən sonra şeir yazmayıb. (?! – M.R.) Öz dövrünə görə yeni bir mərhələ açan şairdi. Bəxti onda gətirdi ki, boz sovet poeziyasından sonra odu. Vaqif Bayatlıdı, çiçək kimi göründülər. Sovet şeirinin boz səhralığında göründülər, onların uğuru bunda oldu. Şansları gətirdi ki, o bozluğun içində fərqləndilər. Sovet vaxtı poeziya bom-boz idi də. Ən yaxşılarını götürək, Musa Yaqubdu, Nəriman Həsənzadədi, Məmməd İsmayıldı. Hamısı bir-birinə oxşayır da onların şeirləri. Onlar da bu bozluqda parıldadılar. Amma sonra gənclik gəldi, onlardan daha yaxşı yazdılar. Məsələn, Aqşin Evren, Aqşin Yeniseylə onlar bacara bilməzdilər. Yazsalar da, onların kölgəsində qaldılar. Düşüncə etibarilə köhnədilər e... Məsələn, mənim düşüncəmə görə, müasir şair şeirində bir ümid yeri qoymalıdır, bir etiraz qoymalıdır, 1 faiz, 2 faiz. Ramiz Rövşənin yaradıcılığı təslimçilikdi - “qardaşımdan küsüb gedirəm...”
- (Etiraz etmək istəyirəm) Niyə? Ramiz Rövşənin...
- (Sözümü kəsir) Şairi Ramiz Rövşən olan müxalifət inqilab edə bilməz axı! Şairi Yafəs Türksəs olan müxalifət inqilab edər.
- Niyə olmadınız bəs?
- Yaxın durmadılar...
- Niyə?
-İmic məsələsi var da. Deyirlər kasıb oğlandı. Ramiz Rövşən vaxtında imic qazanıb... Amma mənim elə şeirlərim var, Ramiz Rövşən yaza bilməz, Ramiz Rövşənin də elə şeirləri var, mən yaza bilmərəm. Amma mən onların gözündə Ramiz bəydən aşağıyam. Çünki o imici qazanmamışam.
- Əsas budur ki, özünüzə qiymət verə bilirsiniz.
- Sözsüz. Mənim elə şeirlərim var ki, Vaqif Bayatlı yaza bilməz, Rüstəm Behrudi yaza bilməz. Amma geniş kütlə bilmir, elita bilmir. Nə təhər deyim, fikrimi çatdırım?.. O dərəcədə özümü reklam eləməmişəm. Haqqımda yazmayıblar. Mənim haqqımda Nizami Cəfərov, Əsəd Cahangir, bir də Vaqif hərəsi 3-5 kəlmə yazıb. Geniş təbliğ olunmamışam. Nüsrət Kəsəmənlini hamı tanıyır. Çünki reklam olunurdu. Halbuki, ondan daha güclü şairlərimiz var.
- Nüsrət Kəsəmənlinin şeirlərinə nə qədər mahnı bəstələnib, mahnılar da onu tanıtdırırdı.
- Sizinlə razılaşmayacam. Sovet vaxtı bir televiziya vardı. Şairlər çıxırdı televiziyaya. Hamı onları tanıyırdı. Sonra televiziyalar çoxaldı. Bu dəqiqə kim baxır televiziyaya?
- Sözümü kəsdiniz bayaq, deyəcəkdim ki, Ramiz bəyin məşhur şeiri var: “Təpədən dırnağa hirs içindəyəm... Daş olub lap ulu Füzulinin də, Yanında durmağa yoxdu həvəsim. Mən sənin yanında dururam, Sənin... küçənin tinində dilənən qarı. Başından var-dövlət yağan ölkənin, Bəxtəvər günündə dilənən qarı...” Başdan-ayağa etiraz, üsyandı bu şeir...
- Etiraz var... Ümumiyyətlə, şeir yaradıcılığına bir şeirdən çıxış edərək baxmaq olmaz. Ramiz Rövşənin zəmanəyə etirazları var. Amma mübarizlik yoxdur. Bir var, deyəsən durum səni döyüm, bir də var sadəcə pisləyirsən, etiraz edirsən, amma hərəkət etmirsən. - Biz elə bayaqdan Ramiz Rövşəndən danışırıq. Amma deyirsiniz ki, bəyənmirəm.
- Yox, elə deyil. Klassiklərin rəhbəri odur da. Amma pessimistdir. Cavanlarda da var, pessimizm. Şair intihar edirsə, oxucu ondan qabaq intihar edəcək. Amma Vaqif Bayatlıda oxucunu həyata bağlamaq var. Vaqifin şeirlərində elə sıçrayışlı misralar var ki, Füzulidən sonra ən yüksək sıçrayışlı misralar Vaqif Bayatlıdadı. Ramiz Rövşəndə də var.
- Sizdə də var?
- Nə bilim, oxuyanda görərsiniz... Mən əvvəllər ənənəvi yazırdım...
- ...Özünüzün sıçrayışlı bir şeirinizi misal çəkin, mən gərək şeirlərinizi oxuyam, ona da vaxt yoxdu. Ədəbiyyatşünas da deyiləm... Bir nümunə gətirin.
- Qoy fikrimi deyim də. Mən ədəbiyyata bir az gec gəlmişəm. Ədəbiyyata gələndə mən də ənənəvi şeirlər yazmışam. Sonra yazı tərzim, düşüncələrim dəyişib, bunda da AYO-çuların böyük rolu olub. Baxmayaraq ki, mən yaşca onlardan böyüyəm, amma onları özümə müəllim hesab edirəm. Məsələn, mənim oğlum Şəhriyara şeirim var. Bir sevgi ... şeirlərin hamısı güclü olmur. Şeirin içində sıçrayışlı misralar olur. Məsələn, mən deyirəm, “nöqtəyə nə var, göz yaşı ilə də qoymaq olar”. Bu, sıçrayışlı misradı.
- İndi bu, tapıntıdı?
- Tapıntıdı... Yəni qıza deyirəm, sənə şeir yazmışam, nöqtəsi qoyulmayıb. Nöqtəni göz yaşı ilə də qoymaq olar... Belə misralar bütün şairlərdə var. Vaqif Bayatlıda daha yüksəkdi.
- Yafəs bəy, sovet illərində yazmış şairlərimizin yaradıcılığında sizi cəlb edən heç nə yoxdu? Məmməd İsmayıl, Məmməd Aslan, Nəbi Xəzri...
- Mən deyim. Oxucu qat-qatdı. Mən onları gəncliyimdə sevə-sevə oxumuşam. Sonrakı məndə modern ... Aqşin Yeniseyi, Qismət Rüstəmovu oxuyandan sonra əvvəlkilərin şeirləri mənə bəsit göründü. Orta statistik oxucu üçün onlar yaxşı şeirlərdi. Məmməd Araz, Nəriman Həsənzadə...
- Bəxtiyar Vahabzadə...
- Bəxtiyar Vahabzadə quru yazıb. Zəif şairdi. Amma Zəlimxan Yaqub təbli şair idi. Onda da zəiflik vardı, amma təbli idi. Sıçrayışlı misraları yoxdur. Musa Yaqubun “əlimi əlinə öyrətmə belə...” şeiri çox duyğuludu. Orta səviyyədən bir az yuxarıdı. Orta səviyyədən keçmir. Mənim estetikamda. Sovet dövrünün
ən yüksək şeiri budu: “mən də dərsdən qaçardım, sən dərsə gəlməyəndə...”
- Müasir poeziyamızdan gözləntiniz nədi?
- Ümumiyyətlə, Azərbaycan poeziyası modernizm mərhələsini keçməyib, formalaşmayıb. Bizim ən yaxşı şairlərimiz Ramiz Rövşən, Vaqif Bayatlıdı. Onlar da modernizmə qədərki dövrün şairləridi. Modernizm Rasim Qaracadan başladı, Həmid Herisçi də modernistdi. Onların ardınca 5-6 nəfər gəldi, sonra da qaçıb getdilər, yenə köhnələrə oxşadılar. Yenilik bunlara çatmadı. Ədəbi tənqidçilərimiz, ədəbi professorlarımız da bizim tərəfimizdə olmadılar. Neytral qaldılar. Susdular. Gəncliyi modernizmə kökləyə bilmədilər. Sərbəst şeirə kökləyə bilmədilər. İstəyirəm ədəbiyyatımız modernizmə keçsin, yeni düşüncə, yeni texnika ortaya qoysun. Bizim poeziyamız necədi? Gəncliyində bir qızı sevir. Ömrünün sonuna kimi ona şeir yazır. Elə bilirlər, insan ömründə bir dəfə sevə bilər. Elə deyil axı. Bizim şairlər sevgi axtarışı da aparmır. Sevgidə uduzmusan, keç o birisinə. Şair unutmağın da yollarını öyrətməlidir insanlara, mübarizənin yollarını, yaşamağın yollarını da. Yoxsa ki intihar təbliğ edir bizim şairlər. Olmaz axı. Şair mütəfəkkir olmalıdır. Yeni fikir, yeni düşüncə qoymalıdır ortaya. Yoxsa ki gül belə gəldi, çiçək belə getdi...
- Tutalım, poeziyamız modernləşdi, bunun cəmiyyətə nə xeyri olacaq?
- Çox gözəl sual verdiniz. İzah edim. Bütün fikirlər ədəbiyyatdan gəlir fəlsəfəyə, fəlsəfədən keçir siyasətə, siyasətdən cəmiyyətə. Fikirlərin cəmiyyətdə tətbiqi baş verir. Cəmiyyət bu halda inkişaf edir. Bizdə isə belə deyil. Həmin köhnə fikirlər, köhnə təfəkkür. Cəmiyyət də geri qalır, inkişaf etmir. Müasirləşmir. Məsələn, bizim ölkədə hələ də nişan mərasimi ilə toyu dəyişik salırlar. Nişan mərasimi edir, 250 nəfər dəvət edir. 30-40 nəfər dəvət elə, kiçik bir məclis olsun, qurtardı, getdi. Türkiyədə necədi, qonaqlar gəlir, meyvə şirəsi, şirniyyatdan dadır, evlənənləri təbrik edir, çıxıb gedir. Bizdə amma stola 50 cür yemək düzürlər. Gələn də məcburdu 100 manat nəmər salsın. 250 manat maaş alan adam onun 100-nü toya salsın, bəs sonra necə dolansın? Düz gəlmir axı, ay bacım... “Space” telekanalında Elçin Əlibəylinin verilişində toylar müzakirə edilirdi, əməkdar artist toylara tərəf çıxdı, soruşdum, nə qədər maaş alırsan, dedi, 250 manat. Dedim, bəs niyə toyları tərifləyirsən? Deyir, xalqın adət-ənənəsidi də. Bizimkilərin düşüncəsi budu. Mən şahid olmuşam ki, aktyorlar gedib idarə müdirlərindən pul istəyiblər ki, toya getməyə pulum yoxdur.
- Kim?
- Allah rəhmət eləsin, məsələn, Arif Quliyev.
- Hamı bilirdi ki, rəhmətlik imkansızdı.
-Tək o deyil e. Çox görmüşəm, belə aktyorları, axşam toya gedəsidi, pulu yoxdu. Amma efirdə böyük-böyük danışır ki, toylar yaxşıdı. Toy yaxşıdı, varlılar üçün. Kasıbın nəyinə lazımdı 500 nəfərlik toy mərasimi. Gedir şadlıq sarayına yer tutur, sonra da pulunu ödəyə bilmir, gəlinin qızılını soyub buraxırlar.
- Bizdə belə hallar olur?
- Oo... nə danışırsız?! O qədər... Qaraçuxurda dostumun şadlıq sarayı var, şəxsən görmüşəm ki, gəlinin qızıllarını alıb pul əvəzinə, üzünə tüpürmüşəm ki, ə bu da kişilikdi? Deyib, neyniyim bəs? Mən də borc almışam, mən də borcumu bağlamalıyam. Bunu misal olaraq çəkdim. İstər ədəbiyyatda, istər məişətimizdə yeni fikrə ehtiyac var, ay bacım!
- Yeni fikir deyirsiniz. Amma bu da var ki, yenilik gələndə də milli adət-ənənələrimizin sıradan çıxmaq, itirilmək təhlükəsi yaranır, yad elementlər gəlir məişətimizə, həyatımıza.
- Qəşəng sual verdin. Adət-ənənədən imtina etmək də olmur. Amma yaxşı olmayan, insanlara çətinlik yaradan adət-ənənəni dəyişmək lazımdır. Məsələn, elçiliyə vacib deyil ki, kəndin bütün ağsaqqallarını yığıb aparasan. Elçiliyə cavan bir dostunu da götürüb apara bilərsən. Adət-ənənəni tapdalamaq yox, yanından ötüb keçmək olar. Şəraitə uyğun davranmaq lazımdır. Yeri gəldikdə imtina etmək. Mentalitet belə bir şeydir ki, onunla sivil xalqlar yaşamır. Onu dəyişdirir, müasirliyə uyğunlaşdırırlar. Vacib deyil ki, 1000 il əvvəlki adət-ənənələrin hamısı qalsın. Adət-ənənə kitablarda yazılıb, qalır. Özü də bizdə kasıb nə vaxt toy eləyib? Toyu edirdi bəy, xan. Kasıbın birinə yazığı gələndə ona da toy çaldırırdı.
- Yafəs bəy, niyə etmirdilər? Əzim Əzimzadənin karikaturaları var: Varlı toyu, kasıb toyu. Hər kəs imkanına görə edirdi.
- Ay bacım, orta əsrlərdə ayağında çarıq kasıb toy eləyib? Kasıblar sovet vaxtı toy eləməyə başladı. Sovetlər hamını “bərabərləşdirmişdi”, ona görə. “Arşın mal alan”a baxın da. Faytonun arxasına minir qulluqçular.
- Onlar oynayırlar toyda.
- Tacir Əsgərin toyunda oynayırlar da. Öz toyları deyil ki! Hər şeydə belədi ey... Xanımlar var, kiloqramla qızıl taxır boynuna-boğazına. Sənin biliyin, etikan, estetikan yoxdursa, qızılın heç bir qiyməti yoxdur. Acun İlıcalını tanıyırsınız da? Görürsüz, bir qara “mayka” geyinir. Bir də cins şalvar. Amma milyonları var. Bizdə isə kasıb aparır maaşını verir bahalı telefona, qoyur cibinə. Yəni düşüncələr dəyişməlidir. Bütün sahələrdə.
Söhbətləşdi: Məlahət Rzayeva
