AMEA-nın Şərqşünaslıq institutunun əməkdaşı, tarix üzrə fəlsəfə doktoru , professor Solmaz Tohidi Rüstəmova Rusiya alimlərinə müraciət edib.
"Sherg az"ın verdiyi məlumata görə, professor S.Tohidi Rüstəmova bu ilin yanvarın son günlərində Rusiya elmi ictimaiyyəti üçün çox təəssüf doğuran hadisə baş verdiyini qeyd edərək yazır : " Dramatik, fövqəladə bir dövrdə Rusiya ilə müttəfiqlik münasibətlərində olan bir ölkə olan Azərbaycanda iki məşhur rus tarixçisinin beynəlxalq konfransa gəlməsi və çıxışı qadağan edildi. Söhbət Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin 140 illik yubileyi münasibətilə keçirilən “II Beynəlxalq oxunuşlardan” gedir. M.Ə.Rəsulzadə Azərbaycanda və onun hüdudlarından kənarda müsəlman Şərqində ilk Xalq Cümhuriyyətinin banisi kimi ehtiramla yad edilir.
S.Tohidi Rüstəmova qeyd edir ki, M.Ə..Rəsulzadə XX əsrin keçmiş Rusiya imperiyası və Yaxın Şərq miqyasında Avropa və ABŞ-da tanınan tarixi şəxsiyyətidir. Demokratiya və insan hüquqlarının suverenliyi kimi Avropa dəyərlərini müsəlman cəmiyyətinə təqdim edən siyasətçi və ideoloqdyr.Onun yaratdığı və rəhbərlik etdiyi Azərbaycan Cümhuriyyəti (1918-1920) dünyəvi dövlət olmaqla mövcud olduğu müddətdə bu dəyərlərə tam əməl etmişdir. İşğal olunduqdan sonra ölkədən mühacirət etməyə məcbur olan M.E.Rəsulzadə “Bir kərə yüksələn Bayraq bir daha enməyəcəyinə” əmin olaraq bütün həyatını Azərbaycanın müstəqilliyinin bərpası uğrunda mübarizəyə həsr etmişdir. Və otuz ildən artıqdır ki, bu bayraq müstəqil Azərbaycanın üzərində dalğalanır. Rəsulzadənin böyük ictimai-siyasi və dövlət xadimi, ideoloq, jurnalist, yazıçı və alim kimi xidmətlərini qeyd edən Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev Məmməd Əmin Rəsulzadənin 140 illik yubileyinin dövlət səviyyəsində keçirilməsi haqqında (30 dekabr 2023-cü il) sərəncam verib.
Yubiley ərəfəsində - yanvarın 29-dan fevralın 1-dək Bakıda “Məhəmməd Əmin Rəsulzadəyə həsr olunmuş II Beynəlxalq Qiraətlər ” formatında beynəlxalq konfrans keçirilib.
Beynəlxalq elmi konfransa altı təşkilatçı və iki xarici universitet - Varşava Universiteti və Ankara Universiteti daxil idi.Beynəlxalq konfransda yeddi xarici ölkədən - Polşa, Almaniya, Fransa, İsveç, Türkiyə, İran və Rusiyadan alimlər iştirak ediblər. Konfransa ABŞ, Almaniya, Türkiyə və Ukraynadan bir sıra tədqiqatçılar onlayn qoşulub.
Bu iş şəraitində yalnız rus alimləri narahat vəziyyətə düşdülər. Tarix elmləri doktoru, Kazan Federal Universitetinin professoru Dilarə Usmanova Bakıya uçmazdan əvvəl sözün əsl mənasında bu konfransda iştirak etmək qadağan edilib. O, "itaət etmədiyi" təqdirdə onu gözləyən cəza barədə xəbərdarlıq edilib.
Digər alim, Rusiya Elmlər Akademiyasının Rusiya Tarixi İnstitutunun baş elmi işçisi, tarix elmləri doktoru Salavat İsxakov isə eyni təhdidlərlə qadağa xəbərini Bakıda olarkən alıb.
Konfransın açılış mərasimində rusiyalı alimin salamlama nitqinin olmaması bəlkə də Polşanın Azərbaycandakı səfiri cənab Rafal Poborskinin və Polşa nümayəndə heyətinin rəhbərinin parlaq salamlarından sonra kölgədə qalmış fakta çevrildi.
Təsadüfən paneldə sualları cavablandırmağa vaxt tapmayan türk və polşalı natiqlər fürsətdən istifadə edərək yerlərini tutduqları üçün paneldəki rus alimlərinin boş oturacaqları uzun müddət diqqət çəkmədi. Düzdür, S.İsxakov zalda olduğundan və çoxları onu tanıdığından moderator yenə də vəziyyəti üstüörtülü şəkildə səsləndirməli oldu.
Hər iki alim işlədikləri elmi müəssisələrin rəhbərliyindən qadağa aldılar, lakin hər ikisinə “sifarişin yuxarıdan gəldiyi” başa düşüldü.
Nə olub? Təxmin etmək çətin deyildi. Artıq uzun illərdir ki, Azərbaycan cəmiyyəti və dövləti tərəfindən Məhəmməd Əmin Rəsulzadənin şəxsiyyətinə göstərilən diqqət erməni millətçilərini və özlərini “erməni xalqının” dostu kimi tanıdan rus siyasətçilərini təqib edir. Məhz bu “şəxslər” dairəsi onun tərcümeyi-halının 40-cı illərdəki dövrləri haqqında böhtan və fərziyyələr irəli sürür, onu nahaq yerə Birinci Dünya dövründə əlləri türk və azərbaycanlı əhalinin qanına bulaşmış nasist əməkdaşı Qaregin Njde ilə eyniləşdirir. İkinci Dünya Müharibəsi zamanı Holokostun iştirakçısı olan, Erməni nasizminin ideoloqu Qaragen Nijdenin abidəsi bu gün İrəvanın mərkəzində ucalır və burada müntəzəm olaraq “əsl arilər” erməni nasist hərəkatının nümayəndələri toplanır.
Amma erməni ekspert icmasını, Ermənistan rəhbərliyini və onların rus havadarlarını narahat edən faşizmin öz ölkələrində yaranması deyil. Azərbaycana qarşı kampaniyanın yeni mərhələsinə səbəb M.Ə.Rəsulzadənin 140 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında Azərbaycan Prezidenti İ.Əliyevin Sərəncamı oldu.
Burada M.Ə.Rəsulzadəni faşist liderləri ilə əməkdaşlıqda yalandan ittiham edən K.Zatulinlə mübahisəyə girmək niyyətim yoxdur. K. Zatulin özü etiraf etməyə məcbur olub ki, M.Ə. Rəsulzadə faşistlərlə təmaslarında Azərbaycanın müstəqilliyinin bərpasına ümid edirdi. “Lakin almanlar ona müstəqil Azərbaycanın faşist Almaniyasının planlarına uyğun olmadığını başa saldılar və 1943-cü ildə Rəsulzadə Berlini tərk edərək Rumıniyaya qayıtdı”.
Məhəmməd Əminin sürgündəki həyatı əsasən fransız və alman tarixçiləri tərəfindən hərtərəfli öyrənilmişdir. Arxiv sənədləri əsasında çoxdan müəyyən edilib ki, Rəsulzadənin əməkdaşlıq ittihamlarının heç biri tənqidə tab gətirmir.
Rusiya Xarici İşlər Nazirliyinin rəsmi nümayəndəsi Mariya Zaxarovanın keçirdiyi brifinqdə erməni jurnalistə Azərbaycan Respublikası Prezidentinin Rəsulzadənin 140 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında sərəncamına Rusiyanın münasibəti ilə bağlı sual verilib və cavabı belə olub: “Biz bu məsələ ilə bağlı qiymətləndirmələrimizi Azərbaycan tərəfinə çatdırmışıq və onlarla əlaqə saxlayırıq "
M.Zaxarovanın hansı “bu bal üzrə qiymətləndirmə” nəzərdə tutduğunu bilmirik, lakin hesab edirik ki, rusiyalı tarixçilərin Bakıda keçirilən beynəlxalq konfransda iştirakına operativ qadağa qoyulması məhz bu “qiymət”lə bağlıdır.
Və burada başqa suallar ortaya çıxır: Nə vaxtdan nəhəng ölkənin xarici siyasət idarəsi hansısa erməni jurnalistin Azərbaycan Prezidentinin Sərəncamı (ümumiyyətlə, başqa dövlətin daxili işlərinə qarışması) ilə bağlı sualına cavab verib və Rusiya XİN həqiqətən də “bu yoxlama” ilə bağlı erməni tərəfinin fikrini bölüşürmü? Departament Azərbaycan tərəfinə “qiymətlərini çatdırmazdan” əvvəl erməni jurnalistin səsləndirdiyi məlumatın doğruluğuna aydınlıq gətiribmi? Bu “təxminlər” nə dərəcədə doğrudur? Axı Rəsulzadənin həqiqətən də “Sovet İttifaqına qarşı vuruşan Azərbaycan legionlarını yaratdığını” yoxlamaq, aydınlaşdırmaq çox asan idi.ən azı bunu Bakıya getməyi qadağan olunmuş öz alimlərindən soruşmalı idilər.
Onda öyrənəcəkdilər ki, Sovet İttifaqının nasistlərlə əməkdaşlıq edən hər bir siyasi mühacir, sovet ordusuna qarşı vuruşan hər bir zabit və əsgər haqqında məlumatı , faktı olan SMERSH tərəfindən təmsil olunan cəza orqanları ardıcıl olaraq axtarışlar aparır, həbs edir və onları cəzalandırdı.
Nasist Almaniyası ilə fəal əməkdaşlıq edən, Sovet Ermənistanı ərazisində alman koloniyasının yaradılmasının tərəfdarı olan, erməni milli üstünlüyünün irqi ideologiyasının banisi Qaregin Njde (Ter-Arutyunyan) Sovet erməni hərbi əsirləri onun yaratdığı erməni Wehrmacht legionuna yazılmaq üçün müraciət etdilər , onların bir qismi 1944-cü ilin oktyabrında həbs edildi. SMERSH əməkdaşları 30 diversantdan 17-ni saxladılar, qalanları isə axtarışa verildi. 1947-ci ildə SSRİ-də ölüm hökmü ləğv edildiyi üçün Njde ən yüksək cəzaya - 25 il həbs cəzasına məhkum edildi və 1955-ci ildə Vladimir həbsxanasında öldü.
Ola bilərmi ki, SMERSH Rəsulzadənin almanlarla işbirliyinə, xüsusən də Azərbaycan legionunun təşkilində hər hansı roluna dair zərrə qədər dəlil olsa, ona cəzadan yayınmağa imkan verərdi? Amma onun adı axtarışda olanlar siyahısına belə salınmayıb. Bu fakt həqiqəti təsdiqləyir: Sovet hakimiyyəti Rəsulzadəni hərbi cinayətkar yox, vicdanlı siyasi rəqib kimi tanıyırdı.
Njde və digər nasist əməkdaşlarının adı SD, Abver və Amerika arxivlərinin bir çox məxfi sənədlərində qeyd olunur. Elə həmin arxiv sənədləri də buna şahidlik edir: almanların israrla əməkdaşlığa dəvət etdiyi Azərbaycan mühacirətinin rəhbəri Rəsulzadə Azərbaycanın müstəqilliyinin tanınması məsələsində tutduğu prinsipial mövqeyə görə tezliklə arzuolunmaz şəxsə çevrildi. Almanların belə bir niyyəti olmadığına özünü inandıraraq onlarla bütün əlaqələri kəsdi. O, legionerlərlə son görüşündə gənc həmvətənlərini dinc əhaliyə atəş açmamağa və “müstəqil xalqları azadlıqdan məhrum edən rejim asılı xalqlara azadlıq verə bilməyəcəyini” xatırlamağa çağırıb.
Rusiya Xarici İşlər Nazirliyi, görünür, erməni təxribatının səbəbini anlamaq istəməyb.
Professor Salavat İsxakov topluda iki məqalə ilə çıxış edir : “Məhəmməd Əmin Rəsulzadə bolşevik Moskvada. Bioqrafiya üçün yeni məlumatlar (1920–1922)” . “Məmməd Əmin Rəsulzadə Azərbaycanın gələcəyi haqqında” .
Bəli, bu dəfə hörmətli Dilarə xanımın həmkarları ilə görüşünə icazə verilməsə də, əsas nəticə öz xalqlarının siyasi hüquqlarını təmin etmək üçün yollar axtaran tatar və Azərbaycan liderlərinin əməkdaşlığını üzə çıxaran çox ciddi elmi iş oldu.
Salavat İsakov iştirakçılara 15-20 dəqiqəlik məruzə etməsə də, Bakıda olduğu müddətdə müxtəlif ölkələrdən olan çoxsaylı həmkarları ilə bol-bol söhbətlər aparıb.
“Məhəmməd Əmin Rəsulzadəyə həsr olunmuş II Beynəlxalq Qiraətlər”də iştirak etdiklərinə görə professor Dilarə Usmanovaya və professor Salavət İsxakova öz təşəkkürümü bildirirəm və sonda Rusiya alimlərinə müraciət etmək istəyirəm.
Əziz həmkarlar!
Təxribatçıların, axmaq məmurların alçaq motivlərlə elmi siyasiləşdirməsinə imkan verməyin, sizinlə belə alçaldıcı rəftar etmələrinə imkan verməyin. Elm heç bir sərhəd tanımır və heç kimin elmi fəaliyyətinizə nəzarət etmək hüququ yoxdur.
