Varis Yolçuyev: “Bu adamlar həm kitabın bazar üçün olmadığını iddia edirlər, həm də öz kitablarının arxasına qiymət qoyub bazara çıxarırlar”
“Dünyanın heç bir yerində kitabı satılmayan yazıçılar kitabı satılanları və onları oxumadıqları üçün oxucuları hədəfə tuş eləmir”
"Kitabları imzalaya-imzalaya illərimi də imzalayıram. Bu da növbəti 7 iyun. İldə cəmi bir gün - doğum günümüzdə içimizdəki uşaq oyanır, bizdən özünə qarşı sevgi, qayğı, azacıq da mərhəmət tələb edir.
Onu mütləq ovutmaq lazımdır". Bu sözlər 3 gün əvvəl doğum gününü qeyd edən yazıçı Varis Yolçuyevə məxsusdur. 54 yaşını tamamlayan yazıçıya görə hər ilin bir günündə bütöv bir ilimizi yazmalı oluruq: "Qoy hamımızın qələmimizin mürəkkəbi həmin günümüzdə qara deyil, qırmızı olsun!".
Biz də "Şərq" qəzeti olaraq həm ad günü təəssüratlarını almaq, həm də hal-əhval tutmuşkən pandemiya və koronavirusun həyatımıza və ədəbiyyatımıza təsirləri barədə münasibət almaq üçün Varis bəylə əlaqə saxladıq.
- Varis bəy, hardasınız? Adətən xarici səfərlərdə olurdunuz işlə əlaqədar. Ona görə soruşuram...
- Abşerondayam. Bağda. Şəhər mənzilində karantin keçirmək nisbətən çətin olduğundan, təbiətən genişlik sevdiyimdən, darlığa sığışmadığımdan bura köçmüşəm.
- Ad gününüzü qeyd edə bildinizmi?
- Bu da tale işidir, sənin ad günün gəlib düşsün karantinin xüsusi möhkəmləndirilmiş rejimli iki günündən birinə. Ailəvi qeyd etdik. Əslində ad günlərimi xoşlamıram. Hər birində ömrümün növbəti bir ilini dəfn etməyim səbəbindən.
- Qadağalara rəğmən evində, bağında təmtəraqlı məclis qurub ad günü keçirən insanlar oldu ki, bir çoxu cərimələndi... Sizcə, insanlar niyə qaydaları pozmağa maraqlıdır?
- “Qaydalar onları pozmaq üçündür” deyilən bir antipostulat var, bir də “Qadağan olunmuş meyvə daha şirindir” deyilən bir məsəl. İnsanlar bəzən çərçivədən çıxmağa meyillənirlər, bu, iki halda olur: Bir, cəmiyyət hədsiz çaxnaşanda, bir də, cəmiyyət hədsiz sükuta qərq olanda. İndi bütün dünyada insanlar məlum təhlükə səbəbindən çərçivəyə salınırlar, çoxu da törətdiyi tabe olmamaq xuliqanlığını itaətsizlik, qəhrəmanlıq sanır, kütlədən fərqliliyini bu yolla sübut etmək istəyir. Amma boş çabalardır.
- Qadağalardan söz düşmüşkən, karantinli günləriniz necə keçdi? Boş vaxtlarınızı necə dəyərləndirdiniz? Hansı kitabları oxuyub, filmləri izlədiniz?
- Düzü, boş vaxtım əsla yoxdur. Osmanlı imperiyasında erməni iğtişaşları ilə bağlı Londondan zəngin arxiv almışam, eləcə də 2018-ci ilin martında Bakıda daşnak-bolşeviklər tərəfindən törədilən azərbaycanlıların qətliamı barədə Xalq Cümhuriyyətimizin Fövqəladə İstintaq Komissiyasının materiallarını əldə etmişəm, bunlardan tamamlamaqda olduğum “Qızıl qol saatı” adlı romanımda istifadə etməkdəyəm. Adətən bu sayaq fikirlər səsləndirmirəm, amma bu dəfə səsləndirəcəyəm: bu romanla çox iddialıyam.
Bu ara bədii ədəbiyyat oxumağa vaxt çatdıra bilmirəm. Liza Berqerin “Müasir dünya ədəbi prosesləri” monoqrafiyasını, bir də Kanada professoru Nortrop Frayın ədəbiyyatın epoxial kitabı sayılan
“Anatomy of Criticism” kitabını oxuyuram. Bədii ədəbiyyata qayıdanda isə mütləq növbədə duran 12 kitabı sıralayacağam.
- Məni qabaqladınız, hazırda üzərində işlədiyiniz əsəri soruşacaqdım elə...
- Artıq bu sualı cavablandırdım. Əlavəm də var. Bildiyiniz kimi, bu il fevralın 26-da Bakı Konqres Mərkəzində mənim “Qırmızı ləçəklər” adlı yeni kitabımın Heydər Əliyev Fondunun “Xocalıya ədalət” kampaniyası və Azərbaycan Gənclər Fondu tərəfindən böyük təqdimatı keçirildi. Yeri gəlmişkən, bu kitab əcnəbi dillərə tərcümə olunur, dünya miqyasında Xocalı təbliğatında ona önəm verilir. Dövlət sifarişi ilə çıxan kitabın bütün tirajı gənc liderlərə, fəallara hədiyyə edildi. Hazırda həmin kitabı satış üçün nəşrə hazırlayırıq. İnşallah, yaxın zamanlarda bütün oxucular bu romanla tanış ola biləcəklər. Bir də, iki yeni hekayə üzərində də işləyirəm. Ümumiyyətlə, yaradıcılıq heç bir karantin tanımaz, təxirəsalınmalar, sonrayasaxlamalar burada keçərli deyil.
- Bu müddətdə heç oxucularınızla dərdləşdinizmi?
- Əlbəttə, sosial şəbəkə üzərində Bakı Mədəniyyət İdarəsi, bir neçə kitabxana, bir neçə ali məktəb, Naxçıvan Gənclər Fondu oxucularla virtual görüşlərimi təşkil etdilər.
Belə də ki, oxucularım karantində də əvvəlki vaxtlardakı kimi zəng vurur, mesaj yazır, sual verir, rəy bildirir, aldıqları kitabları imzaladırlar.
- Sizin kitablar həmişə çox satılıb, çox oxunub. Karantin müddəti kitab bazarına necə təsir etdi?
- Düzü, bu sualın cavabı nisbətən gec bilinəcək. Amma mənfi tendensiyalardan bəhs ediləcəyi şəksizdir.
- Gənc yazar Ayxan Ayvaz öz köşəsində sizi, Qaraqanı, Rövşən Abdullaoğlunu, Elxan Elatlını bazar yazıçısı adlandırıb. Yazıb ki, bu tip yazıçıların cümlələri təəssürat oyatmır, bədii mətn deyil. Ara-sıra sizin əsərlərinizə qarşı ayrı-ayrı imzalar tərəfindən bu cür iddialar eşidirik. Səbəbini bilirsiniz? Oxucular tərəfindən "göyə götürülən" kitablarınız niyə ədəbi cameədə qıcıq doğurur? Əsərlərinizi tənqid edən yazarlara nə sözünüz var?
- Cavabını özünüz verdiniz. Söhbət kitab bazarından gedir. Bu dörd nəfər yazarın kitabları ən çox satılandır, onlar nəşriyyat hesabına kitab çıxarır, hər kitabdan qonorar əldə edirlər. Onların böyük oxucu auditoriyaları var, kitab təqdimatlarını özləri yox, nəşriyyatlar və kitab mağazaları təşkil edirlər. Təqdimatlarda yüzlərlə oxucu izdiham yaradır. Onların öz vəsaiti ilə kitab çıxarmağa, dost-tanışı yığıb təqdimat təşkil edərək əllərini boğazlarına çəkib “kitab çıxarıb filan qədər borca düşmüşəm, gör neyləyirsən” deməyə ehtiyacları qalmır. Bax buna görə də onlara hücum olunur, kitabdan qazanc əldə etmələrinə qısqanclıqla yanaşılır. “Kim ki bizdən deyil, demək bizim düşmənimizdir.” Bu, başadüşülən prosesdir. İnanın, dünyanın heç bir yerində kitabı satılmayan yazıçılar kitabı satılanları və onları oxumadıqları üçün oxucuları hədəfə tuş eləmir. Mən başqa heç yerdə “kitab qazanc mənbəyi olmamalıdır”, “yaxşı kitabın oxucusu olmaz” kimi ibarələrə rast gəlməmişəm. Tam absurddur: Bu adamlar həm kitabın bazar üçün olmadığını iddia edirlər, həm də öz kitablarının arxasına qiymət qoyub bazara çıxarırlar. Həm deyirlər, yaxşı kitabın oxucusu olmaz. Həm də özləri oxucu ovuna çıxır, populyar yazıçıları gözdən salıb oxucularını qazanmaq kimi cəfəng iddiaya əl atırlar. Qısası, özləri özlərini təkzib edirlər.
O ki qaldı bizim bədii dilimizə, təəssürat oyadıb-oyatmamağımıza, siz bəhs etdiyiniz yazıda bu cümlələrlə Ayxan Ayvaz mətn sitatları gətirərək Rövşən Abdullaoğlunu yıxıb sürüdüyünü zənn edir, amma bu cür yanaşma tam qüsurludur. Adama deyərlər, sən hansı zirvədəsən ki, arbitr rolu oynayasan? Tutalım, “Adam yolla gedir” cümləsinin bədii olmadığını, “Yolla adam gedir” şəklində daha uğurlu alınacağını iddia etmək, sadəcə cığallıq etmək demək deyil? İndi durub nəyisə isbat etməyə qızıl vaxtımı sərf etməyəcəyəm, görünən dağa bələdçi lazım deyil. Amma bircə şey deyim. Mən Avrasiya Materiki Millətlər Assambleyası Ədəbiyyat Şurasının həmsədriyəm, nüfuzlu PEN İnternational (London), Beynəlxalq Yazıçılar Gildiyası (IGOW- Berlin) təsisatlarının, Rusiya Yazıçılar İttifaqının, Beynəlmiləl Yazıçılar İttifaqının üzvüyəm, Nyu-York Dünya Yazıçılar Konqresinin iştirakçısıyam. Bütün bu qurumlarda, ümumiyyətlə, dünyanın bütün yaradıcı qurumlarında bir peşə etikası deyilən məcburi riayət kodeksi var, yazıçıların öz həmkarları ilə həmrəy olması tələbi var. Yazıçının yazıçını tənqid etməsi nə deməkdir axı? Sən axı nəyə görə öz həmkarını tənqid edirsən? Tənqid tənqidçilərin işidir, ədəbiyyatşünasların işidir, ən yaxşı halda nüfuzlu, karifey yazıçıların təcrübəsiz, gənc yazarlara yönəlik işidir, sıravi yazıçı tənqidə əl atırsa, özü də, ondan populyar, ondan bir neçə qarış yüksəkdə duran bir yazıçıya hücum edirsə, demək haqsızlığa əl atır, qisasa əl atır, demək o, heç də xoşməramlı deyil. İnanın bu, çox təəssüfedici məsələdir.
- Sizcə, bu gün Azərbaycan oxucusunun nəbzini hansı yazıçılar tutub? Hansı mövzulara daha çox tələbat var?
- Statistik oxucu zövqü dünyanın hər yerində oxşardır. Bu gün dünyada non-fikşn, macəra, ekşn, fantezi, detektiv daha çox oxunur. Özüm detektiv oxucusu deyiləm, amma bizdə ən çox oxunan məhz detektivdir, bu sahənin flaqmanı isə hörmətli yazıçımız Çingiz Abdullayevdir. Motivasiya və psixoloji ədəbiyyat da hazırda çox oxunandır. Bu sahədə mənim dostum Nadir Adilmanın kitabları sevilərək oxunur. Qarabağ mövzusu, sevgi və əxlaq - bunlar da bizim nəsr trendlərimizdir. Hazırda sevgi romanları ilə Elçin Səfərli çox populyardır. Azərbaycan oxucusunun nəbzini tutan yazıçılar dedikdə isə təbii ki, ilk olaraq bu nəbzi indi yox, illər öncə tutub hələ də buraxmayan, nəsrimizin canlı klassikləri adını daşıyan yazıçılarımız yada düşür: Çingiz Hüseynov, Anar, Elçin, Kamal Abdulla, Mövlud Süleymanlı...
- Postpandemiya dövründə dünya da, insanlar da dəyişəcək. Maraqlar tamam fərqli olacaq. Yeni dünya düzəni qurulacaq deyirlər. Ola bilər ki, daha Varisin əsərləri, toxunduğu mövzular satış rekordu qırmasın. İnsanlar tamam fərqli ədəbiyyatlara üstünlük versinlər.
- Doğrudur. Postpandemya dövründə non-fikşn ədəbiyyatı daha geniş vüsət alacaq, sənədli ədəbiyyat bədii ədəbiyyatın önünə keçəcək. Düzü, mən əzəldən yaradıcılığımla yeni bir cığır açmağa çalışmışam, bütün romanlarımda bədii və sənədli iki süjetliliyə rast gəlinir. Hətta Qorki adına Moskva Ədəbiyyat İnstitutunda mənim bədii ədəbiyyatla publisistikanı birləşdirmək üslubum bir monoqrafiya mövzusu da olub. Düzü, mən özümü klassik yox, yeni dövr nəsrində hiss etdiyimdən gələcək üçün heç bir narahatçılıq keçirmirəm.
- Yeri gəlmişkən, gələcəkdə koronavirusdan əziyyət çəkən insanların həyatından əsər yazmaq fikriniz varmı?
- Hələ ki belə fikrim yoxdur.
- Azərbaycanda çox az sayda yazıçının xaricə çıxışı var. Sizin kitablarınız isə eldən-elə, əldən-ələ gəzir. Dəfələrlə beynəlxalq mükafatlara layiq görülmüsünüz. Bu işin sirri nədir, deyin gənclər də faydalansın...
- Ola bilsin, poeziyada şərtlər nisbətən yüngüldür, amma nəsrin çox ağır tələbləri var. Ən birinci şərt istedad, ikinci şərt teoretik hazırlıqdır. Gözəl istedadın var, amma ədəbiyyatşünaslıqdan bixəbərsənsə, hekayəylə romanı fərqləndirə bilmirsənsə, romançılığın zavyazka, razvyazka, ekspozisiya, kulminasiya kimi terminlərindən məlumatsızsansa, onda sən yaxşı nasir ola bilməyəcəksən. 3-cü şərt savadlı, dünyagörüşlü olmaqdır. Yazıçı öncə qrammatikanı, ana dilini, sonra tarixi, coğrafiyanı, siyasəti və iqtisadiyyatı bilməlidir, yazdığı mövzuya uyğun istənilən sahədən elementar səviyyədə xəbərdar olmalıdır. Və mütləq də psixologiyanı, fəlsəfəni bilməlidir. Harda səthilik, məlumatsızlıq göstərsə oxucusunu dərhal itirəcək.
4-cü şərt ustad dərsləri almaqdır. Mən çox kiçik yaşlarımdan yazmağa başlamışam, atam dövrünün tanınmış filoloqu olub, Nəriman Həsənzadə, Nüsrət Kəsəmənli, Cabir Novruz, İsa Hüseynzadə, Əzizə Cəfərzadə kimi tanınmış ədiblərlə mütəmadi görüşüb, mən də bu mühitdə - onların söz-söhbətləri, ədəbi polemikaları içində böyümüşəm, gəncliyimdə Azərbaycanın Xalq yazıçısı, böyük İsmayıl Şıxlıdan ilk ustad dərsi, “uğurlu yol” almışam. İxtisasca filoloq olmağım, BDU-da Kamal Abdulla, Samət Əlizadə kimi azmanların tələbəsi olmağım, Nyu-Yorkda dünya yazıçıları konqresində “Bestseller yazmağın qızıl qaydaları” kursuna yiyələnməyim mənim yazıçı kimi formalaşmağımda əvəzsiz rol oynayıb.
5-ci şərt mütaliəli olmaqdır. Baxın, Nobel, Qonkur, Buker alan yazarları oxumaq, Nyu-York tayms bestsellerləri ilə tanış olmaq, bacardıqca hər bir ölkənin ən yaxşı yazarlarına diqqət yönəltmək lazımdır. Eləcə də ölkədə və dünyada gedən ədəbi prosesləri izləmək şərtdir.
Və nəhayət, 6-cı şərt mövzu tapa bilmək qabiliyyəti, dövrün nəbzini tuta bilmək bacarığıdır. Hətta ola bilər, səndə bütün bu 5 şərt var, amma sənin mövzu palitran məhduddur, rəngarəng deyil. Demək, uğur qazana bilməyəcəksən. Dünya ədıbiyyatına çıxmaq istəyirsənsə əsərlərində məhəlləçilikdən qaçmalısan, dünyəvi mövzulara toxunmalısan.
Və 7-ci şərt - oxucunu cəlb edə bilmək bacarığıdır. Hazırda insanlar internet və mobil telefon əsarətindədirlər. Onları bədii ədəbiyyata cəlb etmək əsl qəhrəmanlıqdır. Əsər ilk cümlələrdən cəlbedici olmalıdır, ən uzağı üç abzasa oxucunu maqnit kimi çəkməlidir. Uzun bədii təsvirlər, ağır dil, çoxlu obrazlar, yer adları, dəxlisiz süjetlər yolverilməzdir.
Elə bu yerdə mən ədəbi gəncliyimizə bir tövsiyə də vermək istəyirəm. Heç vaxt “mən yaxşı yazıçıyam” deyib özünüzü tərifləyib, "filankəs pis yazıçıdır" deyib başqasını aşağılamayın. Bu sizi yalnız gözdən salacaq. Çünki ən yaxşı arbitr oxucularınızın sayı, kitablarınızın tirajı, qazandığınız mükafatlar, ağsaqqal yazarların, güclü tənqidçilərin sizin barənizdə müsbət rəyləridir. Həyat yalnız bu gözəlliyi duya bilənlər üçün gözəldir.
