Son illər ekspertlər Xəzərdə Aral dənizinin qurumasına bənzər yeni ekoloji fəlakətin baş verə biləcəyi barədə xəbərdarlıq edirlər.
Bunun mühüm səbəblərindən biri də Ural çayında suyun ildən-ilə azalmasıdır. Ural çayı Rusiya Federasiyası və Qazaxıstan ərazisindən keçərək Xəzər dənizinə çatır. Başqırdıstanın Nəcim dağının mənbəyindən götürülmüş çay Rusiyanın Çelyabinsk, Orenburq və Qazaxıstan-Atırau bölgələrindən 2543 km uzunluğunda axır. Bu, uzunluğuna görə Ural çayı Avropanın üçüncü ən böyük çayı sayılır 1980-ci illərin ikinci yarısından etibarən mütəxəssislər Uralda suyun səviyyəsinin azalması barədə xəbərdarlıq etməyə başladılar.
2018-ci ildən etibarən ekoloqlar bu xəbərdarlıqlarla birlikdə "fəlakət" sözünü də tez-tez istifadə edirdilər. Rusiyanın Orenburq şəhərinin sahillərində yerləşən Avroppanın ən böyük çaylarından biri olan Ural çayının ekologiyasını məhşur ekoloqlarından biri olan Aleksandr Çibilev 1980-ci illərdə çayı öyrənməyə başlayıb və bu mövzuda bir çox elmi məqalələr dərc etdirib.
Onun sözlərinə görə, Uralın dayazlaşması ilk dəfə 1970-ci illərdə müşahidə olunub. Bu, su elektrik stansiyalarının və çayın yuxarı hissəsində böyük su anbarlarının tikintisinin başlanması ilə üst-üstə düşür. Bu günə qədər Ural hövzəsində 19 bənd və böyük su anbarları tikilmişdir. Onların hamısı Rusiya Federasiyasının ərazisində, Orenburq və Çelyabinsk vilayətlərində yerləşir. Ümumilikdə Ural çayının 58 qolu var.
Bu qolların ən böyüyü Sakmara, Elek və Çağandır. Yuxarı Uralda İriklinski su anbarının tikintisindən bəri çay suyunun 80%-i Sakmaradan gəlir. Bundan əlavə, 1970-ci illərdə Ural hövzəsində yeni kənd təsərrüfatı və sənaye müəssisələrinin fəaliyyəti gücləndi. Sovet standartları ilə çox yüksək inkişaf tempinə malik olan tərəvəzçilik, meyvəçilik və heyvandarlıq təsərrüfatlarının becərilməsi və becərilməsi daha çox sudan istifadəni tələb edirdi. Bundan əlavə, bütövlükdə dünyada kontinental iqlimin enişli-yoxuşlu tendensiyası və qlobal istiləşmənin də çayın suyuna mənfi təsir göstərməsi faktdır.
Okean və dənizlərlə əlaqəsi olmayan Xəzər dənizi ildə 7 sm kiçilir, dayaz şimal hissəsi isə hazırda cəmi 4-6 metr dərinlikdədir. Uzun illər dənizin bu hissəsi vaxtilə Xəzər dənizinin balıq və kürüsünü ovlayan sahil sakinləri üçün dolanışıq mənbəyi olub. Ərazi ağcaqayın, nərə balığı, Xəzər suitiləri və digər balıqlar, eləcə də çəhrayı flaminqo kimi köçəri quşlar kimi su canlılarının kürü tökmə meydanı olmuşdur. Şimali Xəzərin sularının dayazlaşması artıq nəsli kəsilməkdə olan Xəzər suitilərinə ev sahibliyi edən bu unikal ekosistemin yox olmaq riskini də gətirir. Neft hasilatı və tullantı sularının axıdılması nəticəsində yaranan çirklənmə, yerli əhalinin həddindən artıq istismarı və qanunsuz ovlanması səbəbindən risk artıq yüksəkdir.
Araşdırmalar göstərir ki, lazımi tədqiqatlar aparılmasa, bu əsrin sonunda Xəzər dənizi 9-18 metr aşağı düşərək öz sahəsinin 25-30 faizini itirə bilər.
Dəniz səviyyəsinin aşağı düşməsi təkcə ətraf mühitə və qonşu ölkələrin iqtisadiyyatına deyil, həm də dəniz sərhədlərinin, gəmiçilik zolaqlarının və balıqçılıq hüquqlarının qeyri-müəyyənliyi səbəbindən onsuz da gərgin olan geosiyasi vəziyyətə dağıdıcı təsir göstərəcək. Problemə məhəl qoymamaq, təbii ki, ölməkdə olan Aral dənizinə bənzər ekoloji fəlakətə səbəb ola bilər. Rusiya və Qazaxıstan birlikdə Ural çayının fəlakətli vəziyyətini yaxşılaşdırmaq yollarını axtarırlar.. Ural ekosisteminin bərpası üçün müfəssəl proqram hazırlanıb, bu proqram çərçivəsində konkret tədbirlər planı və yol xəritəsi təsdiq edilib, işçi qrupu yaradılıb. Rusiya və Qazaxıstanın son vaxtlar birgə səyləri göstərir ki, Uralda ekoloji böhranın ciddiliyi başa düşülür, lakin aktual problemlərin həlli üçün hələlik konkret addımlar atılmayıb.
2022-ci il iyunun 29-da Türkmənistanın paytaxtı Aşqabadda keçirilən 6-cı Xəzər Sammitindəki çıxışında Qazaxıstan Prezidenti Kasım Çomert Tokayev Ural çayında vəziyyətin yaxşılaşdırılması üçün birgə fəaliyyət planının hazırlanması səylərində iştirak etməyə çağırıb.
Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev isə öz çıxışı zamanı bildirib ki, Xəzərin bundan sonrakı dayazlaşmasının qarşısını almağa yönəlmiş tədbirlərin müəyyənləşdirilməsi üçün xüsusi ekspert qrupları yaradılacaq.
"Biz bunu uzun illər boyu müşahidə edirik və təəssüf ki, dayazlaşma dinamikası narahatlıq doğurur. Buna görə biz fikir mübadiləsi apardıq və yəqin ki, nümayəndə heyətlərimiz belə ekoloji fəlakətin səbəblərinin aşkar edilməsi və Xəzərin bundan sonrakı dayazlaşmasının qarşısını almağa yönəlmiş tədbirlərin müəyyənləşdirilməsi üçün xüsusi ekspert qruplarının yaradılması işini davam etdirəcəklər. Əminəm ki, bu Sammit Xəzəryanı dövlətlərin qarşısında duran mühüm ümumi məsələlərin həllinə yönəlmiş səylərin birləşdirilməsinə şərait yaradacaq", - deyə Prezident bildirib.
